Yemandja

Meet the artist

Na afloop van de voorstelling op 17 juni vindt er een nagesprek plaatst onder leiding van Dorothy Blokland met schrijver Naïma Hebrail Kidjo en choreografe Beatrice Capote.

Artikelen

Lees ook de artikelen die over deze productie verschenen:

De Groene Amsterdammer: Lopen met stijl & 'Wij maken onszelf relevant'
One World: Grammy-winnares Angélique Kidjo: ‘Afrika is geen trend’

Toelichting
door Naïma Hebrail Kidjo, schrijver van Yemandja

'Yemandja is geboren uit een diep persoonlijke bron: doordat ik de verhalen hoorde van mijn moeder over haar jeugd in Benin. Daar werden het mythische en het mystieke verweven met het moderne. Haar jeugd in Afrika heeft me altijd getroffen als helder: gevuld met leven, gemeenschap, traditie en muziek. Dit was een contrast met mijn opvoeding tussen Frankrijk en Amerika, waar mystiek "primitief" was en het individu voorop stond. 

Dit werk is mijn poging om alle werelden waartussen ik opgroeide en alle werelden die ik van binnen heb, met elkaar te verzoenen. Om mijn eigen brug te bouwen en daarmee jou te helpen je eigen brug te bouwen. Want wat je achtergrond ook is, ook jij bevat dualiteiten - alleen al door het feit dat je het kind bent van twee verschillende mensen. Dus hopen we je, door middel van tekst en zang, mee te nemen op een reis, zowel buiten jezelf als in jezelf. De bestemming? Genezing en een opener hart.  

Wat zijn de gevolgen van het aanwakkeren van angst, van het beantwoorden van haat met nog meer haat? Wat betekent het dat onze moderne bloeiende economieën gebouwd zijn op slavenhandel en slavenarbeid - zowel historisch als met nieuwe vormen van moderne slavernij? Wie heeft er werkelijk baat bij oorlog, pijn en verdeeldheid? Wat is het effect als we alleen aan kortetermijnwinsten denken terwijl schade op lange termijn onvermijdelijk is? Dit zijn allemaal grote vragen die in dit stuk aan de orde komen.  

Het is niet mijn bedoeling de geschiedenis te herschrijven, het belang van verantwoordelijkheid te minimaliseren of de complexiteit van de menselijke ervaring te vereenvoudigen. Ik wil ons er juist aan herinneren dat het geen duurzame oplossing is om individualiteit boven gemeenschap te plaatsen. We mogen dan gescheiden zijn door mijlen van geloof, bergen van verschijningen, oceanen van pijn, maar sinds het ontstaan van het menselijk ras zijn we allemaal genetisch, historisch en spiritueel met elkaar verweven. Alle scheidingen hebben we zelf gemaakt. Dus wanneer de wereld te groot aanvoelt, herinnert Yemandja ons eraan dat we allemaal met elkaar verbonden zijn en dat we allemaal de kracht hebben om de wereld met empathie te veranderen, of dat nu is door kleine alledaagse vriendelijkheid, of door grootse heldendaden van menselijkheid.

Een rivier stroomt niet zonder zich zijn bron te herinneren.
Acties hebben gevolgen.'

Achtergrond

‘Sommige mensen vergeten waar ze vandaan komen, maar Angélique komt altijd terug…’, - zo werd Angélique Kidjo tijdens een van haar reizen door Afrika door een groep vrouwen toegezongen in haar moedertaal, Yoruba. Het is te zien in de korte documentaire EVE(S).

Als wereldwijd succesvolle zangeres, woonachtig in Frankrijk en de Verenigde Staten, is Angélique Kidjo nooit vergeten waar ze vandaan komt. Ze zingt over Afrika, ze bezoekt haar geboorteland Benin, reist door andere Afrikaanse landen en overal waar ze komt maakt ze contact met de mensen en de muziek. Ze wordt vooral geraakt door de vrouwen: ‘Overal waar ik kom ontmoet ik uitzonderlijke, mooie en dappere vrouwen in het centrum van hun gemeenschappen.’

‘Het is steeds belangrijker om bewustzijn te creëren over mijn cultuur en de geschiedenis van dit land’, zegt Kidjo. Daarmee doelt ze op de pijnlijke rol die Benin heeft gespeeld in de geschiedenis van de slavernij. Het koninkrijk, dat in die tijd Dahomey heette, profiteerde van de slavenhandel en stond bekend als ‘slavenkust’. In de hoofdstad Ouidah, waar Kidjo vandaan komt herinnert nog veel aan die tijd.

Kidjo's eigen dochter Naima Hebrail Kidjo, die ondertussen carrière maakte als toneelschrijver, bleek de ideale schrijver voor haar verhaal. Kidjo: ‘Het is niet alleen mijn geschiedenis, maar ook de afstamming en erfenis van mijn dochter. Naima reisde regelmatig mee naar Afrika en kent mijn verhalen en de verhalen over de slavernij. Ik heb veel tijd genomen om haar uit te leggen hoe mijn familie daardoor is beïnvloed en welk verhaal ik daarover wil vertellen. Dit verhaal gaat in de kern over samenkomen om wonden te helen.’

Van generatie op generatie

Yemandja is deels gebaseerd op het leven van Kidjo. Zij werd gedoopt volgens de Yoruba-traditie. Naima Hebrail-Kidjo verwerkte in het script zowel elementen uit haar moeders persoonlijke ervaringen als historische gegevens over Benin, zoals de verdeeldheid onder de Beninse bevolking. Deze is geworteld in haar slavernijgeschiedenis die nog altijd van generatie op generatie doorwerkt. Kidjo: ‘Iedereen weet welke families wel of niet hebben meegewerkt en geprofiteerd van de slavernij. Dit bewustzijn en die pijn worden overgedragen van generatie op generatie. Het is ook een verhaal over doorgeven door de manier waarop wij er als moeder en dochter aan werken. En ook het doopritueel gaat over verschillende generaties: voorouders die toekomstige generaties beïnvloeden. Ons verhaal loopt door de eeuwen heen tot nu.’

Maar het verhaal is ook groter dan Afrika. Zo verdiepten de makers zich in Beninse tradities die verrassende overeenkomsten blijken te hebben met andere culturen wereldwijd, zoals de overeenkomsten tussen goden en mythen van de Yoruba en van de oude Grieken. Kidjo: ‘We vergeten dat we allemaal dezelfde oorsprong hebben. We aanbidden dezelfde goden, maar onder verschillende namen. Yemandja, de godin van water en vruchtbaarheid, bestaat ook in andere culturen.’

Cast en crew met affiniteit

Hoewel dit voor Kidjo niet de eerste keer is dat ze naast het zingen ook acteert (haar toneeldebuut maakte ze als jong meisje in haar moeders theater), is het wel de eerste keer dat ze zo’n persoonlijk en emotioneel verhaal op toneel brengt. Ze deelt het podium met negen acteurs en vier muzikanten die ook allemaal dansen en zingen. ‘De muziek zal ons helpen om de zwaarte van emoties over te brengen - maar ook de lichtheid, het plezier en soms de agressie.’

Een grote uitdaging voor de makers is om de Beninse tradities eer aan te doen: de muziek, de kostuums, het decor, alles moet zo authentiek mogelijk zijn. Het was van essentieel belang om de juiste cast en crew bij elkaar te brengen. De regie is in handen van theaterveteraan Cheryl Lynn Bruce en het decor wordt gemaakt door beeldend kunstenaar Kerry James Marshall, beroemd om zijn kritische schilderijen over de Afrikaans-Amerikaanse geschiedenis. Hij ontwerpt doelbewust een decor dat eenvoudig is en aansluit bij het verhaal. Beiden werden persoonlijk door Kidjo benaderd vanwege hun grote begrip en affiniteit met Afrika en de banden tussen Afrika en andere continenten en culturen.

Springplank voor een gesprek

De belangrijkste boodschap die Kidjo met haar verhaal wil overbrengen, is dat er nog meer moet worden gepraat over kolonisatie en het slavernijverleden, en over de sporen die dit over de hele wereld heeft achtergelaten. ‘Erover zwijgen en de jeugd niet te onderwijzen over de geschiedenis, is niet de manier om het trauma te verwerken. Mensen die ooit in opstand kwamen tegen slavernij betalen daar tot de dag van vandaag een prijs voor. Het onderwerp ligt gevoelig en de situatie is complex. Wij hopen een zo genuanceerd mogelijk beeld te geven, aangevuld met muziek en magische elementen, om als springplank te dienen voor een gesprek. We moeten eerlijk en zonder schuldgevoelens met elkaar praten. We kunnen het eens of oneens zijn, maar alleen door te praten kunnen we de verschillen overbruggen.’

Notities over de culturele context

Orishas

De orisha's zijn geesten die een sleutelrol spelen in de Yoruba-religie van West-Afrika en in verschillende religies van de Afrikaanse diaspora die daarvan zijn afgeleid, zoals de Cubaanse en Puerto Ricaanse santería en de Braziliaanse candomblé. Ze worden ook vereerd door de Edo van Zuidoost-Nigeria, de Ewe van Ghana, Benin en Togo; en door de Fon van Benin (die naar hen verwijzen als voduns). Een orisha ontstaat wanneer een goddelijke kracht om dingen te bevelen en te laten gebeuren samenkomt met een natuurlijke kracht, een vergoddelijkte voorouder, en een voorwerp dat getuige is van die samenkomst dat die samenkomst ondersteunt. Een orisha is dus een complexe, multidimensionale eenheid die mensen, voorwerpen en krachten verbindt. Het verhaal van Yemandja verkent de relatie tussen twee orisha's: Yemandja en Oro.

Yemandja

Yemandja is de godin van het water en vruchtbaarheid, en wordt in heel West-Afrika en het Caribisch gebied vereerd als de moeder van de zee en de maan. Zij is de hoedster van de vrouwelijke mysteries en een beschermster van de vrouwen. Ze helpt bij de conceptie van kinderen en hun geboorte, en beschermt en zegent ze tot ze de puberteit bereiken. Ze is een genezende godin en is medelevend en vriendelijk voor mensen in nood.

Afhankelijk van de regio en het land verschilt de spelling van Yemandja's naam tussen Yemandja, Yemoja, Yemaya, en andere kleine variaties.

Orò

Het woord Orò betekent woestheid, storm, of provocatie. Orò zelf lijkt een verpersoonlijkte uitvoerende macht te zijn wiens komst altijd wordt voorafgegaan door een bulderende wind en een zwaar geluid. In de prekoloniale tijd vervulde de Orò-cultus wetgevende, uitvoerende en rechterlijke functies in de Yoruba-maatschappij. Orò staat bekend als de Yoruba-god van de 'bullroarers' (een type instrument) en de gerechtigheid. Orò executeerde misdadigers, kon personen uit de stad verbannen (of als slaaf verkopen), en zuiverde de gemeenschap van hekserij.

Synopsis

Scène 1

Mensenwereld en geestenwereld wachten op een bijzondere baby die geboren wordt bij volle maan en in de nacht voor de Egungun ceremonies. Voorouders wedijveren om Omolola's leidende geest te zijn. In een ongewone wending gooien de Orishas Orò en Yemandja hun hoed in de ring - de laatste wint! Yemandja vertelt ons over zichzelf en dat zij onze gids zal zijn.

Scène 2

We ontmoeten een volwassen Omolola en haar verloofde Olajuwon, zoon van gemengde afkomst van de slavenhandelaar DeSalta. Omolola's ouders onderbreken hun geflirt met een ruzie over de slavenhandel. We komen meer te weten over Adefola's haat tegen slavernij, Loko's rol als generaal in de handel, de invloed daarvan op Olajuwon. Omolola daarentegen moet zich nog een mening vormen. Loko, Adefola, Omolola en Olajuwon voeren een familiedebat over de rol en implicaties van slavernij in hun leven.

Scène 3

Hun discussie wordt onderbroken door een stoet slaafgemaakten die hun kusten verlaat. Yemandja en Adefola zingen een afscheidslied voor hun volk. Adefola ziet Babalao en probeert hem te bevrijden.

Scène 4
DeSalta arriveert en beweert eerlijk te zijn, maar er ontstaat chaos door zijn weigering Babalao vrij te laten. Omolola zingt om te proberen de situatie op te lossen, maar omdat ze op een dwaalspoor is gebracht door Orò, bederft ze haar lied in haar verlangen om DeSalta te kwetsen. Woedend doodt DeSalta Adefola en Babalao.

Scène 5
Omolola en Loko rouwen om Adefola. Loko verzamelt troepen om wraak te nemen. Omolola en Loko weven samen een klaagzang voor Adefola die verandert in een openbaring. Loko vecht en andere woedende dorpelingen sluiten zich bij hem aan.

Scène 6
Omolola wil afzien van haar gave, maar Yemandja probeert haar gerust te stellen.

Scène 7
De relatie tussen Omolola en Olajuwon begint barsten te vertonen onder druk van verdriet en achterdocht.

Scène 8
DeSalta dwingt Naguézé om Loko voor hem te bespioneren. We zien hoe ambitieus en machtsbelust DeSalta is. Omolola hoort het.

Scène 9
Naguézé komt naar Loko, maar ze verklaart dat haar loyaliteit niet bij DeSalta ligt. Ze vraagt hem met haar te trouwen, zodat ze haar trouw kan bewijzen en om zich tegen DeSalta te beschermen. Naguézé vertelt over haar benarde positie als prinses en DeSalta's verloofde, maar ze zweert haar macht terug te winnen en Loko en hun volk te helpen. Loko stemt in met een verloving.

Scène 10
Omolola zingt over de kloof tussen wat de mensen voorspelden dat ze zou worden en wie ze is geworden.

Scène 11
Yemandja zingt als Loko zijn plan in gang zet. Hij zal naar DeSalta laten uitlekken dat hij van plan is de volgende dag aan te vallen, maar in feite valt hij die nacht aan! Orò en Yemandja staan weer tegenover elkaar terwijl Orò op zijn trom slaat, en zo de mensen tot geweld aanmoedigt.

Scène 12
DeSalta wil juist deze nacht aanvallen. Loko en DeSalta verkondigen hun intenties en macht. Aan het eind van het lied overvalt DeSalta Loko en er ontstaat een gevecht. Loko en DeSalta vechten, Orò en Yemandja vechten, Omolola wordt heen en weer geslingerd, ten einde raad. Plotseling is zij het middelpunt van het gevecht. Ze probeert te zingen om te ontsnappen, haar lied mislukt, en Yemandja grijpt in.

Scène 13
Nu in de geestenwereld met Yemandja, herbeleven de twee het moment vlak nadat Yemandja de oceanen maakte. Zij heeft spijt van haar woede, maar Orò is geïnspireerd.

Scène 14
Yemandja neemt Omolola mee naar DeSalta's verleden, waar hem als 16-jarige wordt geleerd hoe hij wreed moet zijn om macht en voorspoed te verwerven. Omolola kan niet geloven dat Yemandja zou willen dat ze sympathie voelt voor DeSalta. Yemandja leert dat om bruggen te bouwen we moeten proberen te begrijpen.

Scène 15
Yemandja neemt Omolola mee naar een moment vlak nadat ze voor het eerst haar krachten gebruikte. Babalao vertelt over het moment dat Omolola over verbondenheid zong voor de kinderen van het dorp die eerder Olajuwon hadden willen pesten. Omolola voelt het gewicht van haar mislukking, maar Yemandja leert haar dat woede kracht kan geven - als je gebruik maakt van je innerlijke liefde.

Scène 16
Yemandja neemt Omolola mee naar het moment dat Olajuwon Loko en Adefola om Omolola's hand vroeg. Hij verklaart zijn liefde voor Omolola en schetst een beeld van hun leven samen.

Scène 17
Yemandja's laatste visioen toont Omolola dat als zij weg is, de dingen uit elkaar vallen. Loko en Olajuwon vechten. Dan zijn Olajuwon en DeSalta het oneens; DeSalta besluit Olajuwon als slaaf te verkopen voordat hij nog gevaarlijker voor hem wordt...

Scène 18
Omolola is verontwaardigd over DeSalta's plan en is eindelijk bereid in te grijpen. Ze draait zich om om Yemandja te vragen haar terug te sturen, maar die is al weg. Omolola zingt een kort lied dat haar terugvoert naar haar wereld, ze is er eindelijk klaar voor om haar kracht weer te gebruiken. Omolola vindt Olajuwon en waarschuwt hem. Omolola bezingt haar liefde voor Olajuwon en zingt over de dualiteit in ons allen die de wereld sterker maakt.

Scène 19
Omolola en Olajuwon onderbreken DeSalta die Loko ervan probeert te overtuigen om trouw aan hem te zweren. Omolola zingt het verhaal van de wereld die uiteenvalt en brengt ons weer samen. Yemandja sluit af.