Pascal Gallois

Heeft de fagot een imagoprobleem? Van oudsher wordt ze vaak gebruikt voor koddige effecten, en steeds minder kinderen kiezen tegenwoordig voor dit instrument. Daarom werd tijdens het Holland Festival 2015 de campagne Red de Fagot gelanceerd, met vele concerten en opdrachtwerken voor dit ‘bedreigde’, maar vooral onderschatte instrument. Wie de virtuoze Pascal Gallois hoort spelen, zal immers versteld staan van de klankrijkdom van de fagot.

Gallois is een van de grootste fagottisten van zijn generatie, en inspireerde met zijn uitzonderlijke techniek verschillende naoorlogse componisten tot fagotsolowerken. In een bijzonder solorecital speelt hij composities van György Kurtág, Olga Neuwirth, Luciano Berio, Johannes Maria Staud en Pierre Boulez. 

Het recital opent met twee werken van de Hongaarse componist György Kurtág (1926). Kurtágs muziek is in sterke mate geïnspireerd door componisten uit de eerste helft van de twintigste eeuw, zoals Bartók en Webern. Met laatstgenoemde deelt Kurtág een voorliefde voor het aforistische, voor korte, kleinschalige composities met een kernachtige, directe expressie. Gérard de Nerval (1986) en György Kroo in memoriam (1997) zijn hier bij uitstek voorbeelden van. Deze elegische stukken werden aanvankelijk voor cello geschreven en door Gallois aangepast voor fagot. Gerárd de Nerval heeft melodieën met grote intervallen en bestrijkt het volledige fagotregister. György Kroo in Memoriam, geschreven ter nagedachtenis van een bevriend collega-componist, is opgebouwd uit variaties op een stapsgewijs dalende melodie. 

De Oostenrijkse Olga Neuwirth (1968) geldt in eigen land als avant-gardistisch enfant terrible. Haar muziek wordt gekenmerkt door een compromisloze zoektocht naar nieuwe klanken, die soms onverwacht wordt doorbroken met muzikale citaten uit het verleden. Dit geldt ook voor Torsion (2003) voor fagot en cd. Torsion vormt een afwisseling tussen acrobatische loopjes en langere tonen, waarin Neuwirth de fagot zo laat bespelen dat boventonen en ruiseffecten ontstaan. De cd geeft aanvankelijk een extra akoestische dimensie aan die effecten. Later in het stuk klinken echter plotseling klezmeropnames met zwierige klarinetsolo’s. Oud en nieuw gaan zo een spannende dialoog met elkaar aan. 

De Italiaanse componist Luciano Berio (1925-2003) koesterde een levenslange fascinatie voor virtuositeit. Geen virtuositeit omwille van de virtuositeit, maar als middel om nieuwe klanken en expressiemogelijkheden te ontdekken. Die ontdekkingstocht kreeg zijn weerslag in een serie Sequenza’s voor verschillende solo-instrumenten (1958-2002). Sequenza XIIvoor fagot ging in 1995 in première, en werd speciaal voor Pascal Gallois geschreven. Berio’s stuk vereist nieuwe tongtechnieken en circular breathing voor de eindeloos aangehouden tonen en glissandi. Daarnaast creëert Berio nieuwe samenklanken door de fagottist zowel te laten spelen als te laten zingen. 

De Oostenrijkse componist Johannes Maria Staud (1974) heeft zich voor Celluloid (2011) niet alleen door Berio’s Sequenza XII, maar ook nadrukkelijk door Gallois’ leerboek Die Spieltechnik des Fagotts (2009) laten inspireren. Staud betreurt het dat de fagot, net als oude celluloid-tapes, veelal in onbruik is geraakt. Celluloid begint en eindigt rustig, maar werkt daar tussenin naar grote climaxen, met spectrale klanken, adembenemende tremolo’s en fortissimi. 

Als ode aan de in 2016 overleden componist Pierre Boulez speelt Gallois Dialogue de l’ombre double pour basson et dispositif électronique (1995). Boulez (1925-2016) was een van de meest spraakmakende en veelzijdige naoorlogse componisten. In Dialogue de l’ombre double pour basson et dispositif électronique verkent hij de ruimtelijkheid van de klank. Het stuk werd oorspronkelijk voor klarinet en luidsprekers geschreven, maar klinkt hier, voor het eerst in Nederland, in een versie met fagot. De titel is geïnspireerd door het toneelstuk Le Soullier de Satin van Paul Claudel uit 1924, waarin een scène voorkomt met de schaduwen van een man en vrouw, die samen worden behandeld als één karakter. Kenmerkend voor dit toneelstuk is verder de abrupte afwisseling van locaties. Door de plaatsing van de solist, het publiek en de luidsprekers ontstaat ook een denkbeeldige ruimte vol schaduwen en ‘scènewisselingen’. De geluidtechniek is in handen van IRCAM’s geluidsingenieur Gilbert Nouno. De fagottist wordt in het midden geplaatst, zes speakers omringen hem, en het publiek zit tussen de speler en de luidsprekers in. Over de speakers zijn vooraf opgenomen fagotpartijen te horen. Aanvankelijk klinkt slechts één speaker, maar langzaam neemt het aantal toe, en aan het einde klinken alle speakers tegelijk. Daarmee werkt Dialogue de l’ombre double nadrukkelijk naar een climax toe. Boulez’ vergeleek dit effect met het geleidelijk binnendruppelen van Luciano Berio’s vrienden. Hij schreef het stuk immers voor de zestigste verjaardag van zijn Italiaanse collega. 

Met dit concert biedt Pascal Gallois niet alleen een demonstratie van de klankrijkdom en expressieve kwaliteiten van de fagot, maar ook een fascinerende dwarsdoorsnede van de naoorlogse muziek.  

Red de fagot

Red de Fagot beleeft in juni zijn daverende finale. Deze campagne is gelanceerd tijdens het Holland Festival van 2015 om de fagot voor uitsterving te behoeden en kinderen te stimuleren een klassiek instrument te spelen. Inmiddels is het mede dankzij de vele partners in het land een groot succes. Fagotvirtuozen Pascal Gallois en Bram van Sambeek geven concerten op het festival. Merlijn Twaalfhoven schrijft een nieuwe compositie voor meer dan honderd fagottisten van elk niveau, waarbij iedereen kan en mag meespelen. Ook zijn er activiteiten in het contextprogramma. U kunt deelnemen aan een fagotcursus voor absolute beginners en Pascal Gallois verzorgt een masterclass voor fagotstudenten. Na alle media-aandacht, zowel in Nederland als internationaal, die de lancering van Red de Fagot vorig jaar oogstte, vormt deze finale het passende slotakkoord van een geslaagde campagne.