Der Besuch der alten Dame

Tijdens de voorstelling van 12 juni worden video-opnames gemaakt.

Achtergrond

Nadat Claire Zachanassian terugkeert naar het dorp en aan de dorpelingen voorstelt om Alfred III terecht te stellen, in ruil voor een geldbedrag, komt er een moment waarop hij naar voren stapt. Hoewel hij niet helemaal duidelijk is over wat hij in het verleden dan precies heeft gedaan, neemt hij verantwoordelijkheid en zegt: ‘oké, ik ben de schuldige!’ Hij confronteert zo de mensen in het dorp met het ingewikkelde vraagstuk rond schuld en boete en met hun eigen verstrengeling in de geschiedenis, hun zelfverrijking en hun holle humanisme.

Twee acteurs en een muzikant

Der Besuch der alten Dame van de Zwitserse schrijver Friedrich Dürrenmatt uit 1956 is misschien wel het bekendste Zwitserse toneelstuk ooit. Vijfenzestig jaar na de eerste opvoering in Schauspielhaus Zürich, zullen alle rollen nu worden vertolkt door slechts twee acteurs, Patrycia Ziolkowska en Sebastian Rudolph, samen met de muzikant Camilla Sparksss.

Stemann zegt over zijn keuze om alle rollen door twee acteurs te laten spelen: ‘Het is natuurlijk niet altijd gemakkelijk om het spel terug te brengen tot twee acteurs in een stuk dat vooral functioneert door middel van situationele komedie en visueel krachtige symboliek. Des te opmerkelijker wanneer het lukt.' Hij noemt deze teruggebrachte vorm bovendien een soort uithoudingstest voor de theatertekst, waarbij hij zich aanvankelijk afvroeg: 'Functioneert die ook buiten zijn genre en zijn situering? Wat wordt onthuld tijdens deze bewerking die opsmuk wegneemt en structuren blootlegt? Welke thema's komen centraal te staan ?’

Kort na de oorlog

Voor Stemann sprongen er bepaalde thema’s uit die nu niet minder relevant zijn dan toen het stuk werd geschreven. Zo gaat het onder meer over onderdrukte schuldgevoelens. Stemann: ‘Toen het stuk in 1956 werd gepubliceerd, tien jaar na Auschwitz en de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, was het idee van een vrouw die ooit ten onrechte was verstoten en nu rijk, machtig en wraakdorstig terugkeert, een zeer concrete angstfantasie, en niet alleen in Duitsland.’

De regisseur werd bij het lezen van de tekst verrast door de expliciete manier waarop de 'neutraliteit' van de Zwitsers tijdens het Derde Rijk werd becommentarieerd: ‘“Ik heb niks gedaan,” – zeggen de mensen in het dorp Güllen. Aan het eind van het stuk is er een moorddadige tragedie gebeurd en hebben ze een miljard meer op de rekening. Maar er zijn geen moordenaars...’

Moderne onoprechtheid

Dat dit thema ook nu nog heel actueel is, blijkt volgens Stemann bijvoorbeeld uit de manier waarop men in Zwitserland, en ook in andere Europese landen, graag de handen in onschuld wast. ‘De gruwelen van de koloniale geschiedenis dringen pas sinds enkele jaren tot het publieke bewustzijn door.' Hoewel Zwitserland geen evidente schuld heeft in dat verleden, profiteert het wel tot op de dag van de rijkdom van landen die dat wel hebben. Stemann: 'Ook in Zwitserland zou men zijn handen in de neutrale zeep van onschuld willen wassen - en toch is de Zwitserse betrokkenheid bij koloniale misdaden opvallend, zelfs als men bedenkt dat er nog steeds geprofiteerd wordt van koloniale structuren. Consequenties blijven uit.'

Ontkenning van verantwoordelijkheid

In Der Besuch der alten Dame kopen de inwoners van Güllen alvast nieuwe schoenen op krediet, terwijl ze hun verantwoordelijkheid ontkennen in de aanstaande moord die de aankoop mogelijk maakt. Net zo, legt Stemann uit, werkt het ook met onze massale ontkenning van verantwoordelijkheid met betrekking tot de klimaatcrisis: ‘"Nee hoor, wij vernietigen de planeet niet, wij rijden alleen maar in SUV's en boeken het af." We verzilveren het krediet waarop we vandaag leven en consumeren door de toekomst van onze kinderen te vernietigen, zo niet die van onszelf. Zo werkt het kapitalisme - we zijn geen criminelen, we consumeren alleen maar. En de grootste protagonist van dit beestachtige kapitalistische denken is, ironisch en paradoxaal genoeg, de oude dame zelf. Dus, is zij een slachtoffer of een dader? Der Besuch gaat over al deze grote en zeer politieke thema's .’

Die meesterlijke ontkenning van verantwoordelijkheid, die de menselijke tweede natuur is geworden, intrigeerde Dürrenmatt toen en intrigeert Stemann nu: ‘Officieel worden er in dit Europa geen oorlogen uitgevochten. Vanuit de hoogte en in naam van een "Europees humanisme" worden de mensenrechtenschendingen elders veroordeeld - de winstgevende (vaak zelfs oorzakelijke) betrokkenheid daarbij wordt ontkend, vertroebeld en ontkend. (...) "De Europese opstapelende lijken van vandaag zijn niet het gevolg van actieve moord, maar, zoals in Güllen, van het uitblijven van hulp, bijvoorbeeld in de Middellandse Zee.'

#Me too

Tenslotte gaat Der Besuch der alten Dame over de relatie tussen Claire Zachanassian and Alfred Ill. Wat is er werkelijk tussen hen gebeurd? Natuurlijk is dit stuk, ondanks de duidelijke scheve machtsverhoudingen tussen de twee, niet geschreven als #metoo-commentaar en kan het dus slechts in beperkte mate zo worden gebruikt. Toch zegt Stemann: ‘Het bevat genoeg poëtische waarheid die verder wijst dan de seksismen (die er, niet verrassend, in overvloed zijn). Als je deze thematische rijkdom in overweging neemt, en het feit dat al deze grote thema's verpakt zijn in een tabloidkomedie die de regels van de situatiekomedie uitput tot op het punt van dwaasheid - dan ontstaat het vermoeden dat dit toneelstuk niet toevallig en ook niet onverdiend 's werelds meest succesvolle literaire Zwitserse export is geworden.’