Winterreise

De Winterreise van Franz Schubert, een van de meesterwerken in de muziekgeschiedenis, vormt een mijlpaal in de ontwikkeling van het Duitse lied. De cyclus wordt gezongen door de Duitse bariton

Matthias Goerne. De Volkskrant meldde over Goerne: ‘Weinig zangers hebben zich zo verdiept in het liedoeuvre van Franz Schubert als Matthias Goerne.’ Goerne wordt begeleid door pianist Markus Hinterhäuser.

Schubert voltooide de liederencyclus Winterreise een jaar voor zijn dood, in 1827. Hij was toen dertig jaar oud en bevond zich in een vruchtbare periode van zijn leven, alsof hij zich bevrijd voelde na het overlijden van de grote Beethoven, die het muzikale leven in Wenen had gedomineerd. Aan een vriend schreef hij na de voltooiing: ‘Kom vandaag naar Schober. Ik zal een cyclus huiveringwekkende liederen voor je zingen. Ik ben benieuwd wat jullie erover te zeggen hebben. Ze hebben me meer aangegrepen dan ooit het geval is geweest bij andere liederen.’

De Winterreise bestaat uit vierentwintig liederen en is gebaseerd op donkere, melancholische gedichten van Wilhelm Müller, een dichter wiens woorden Schubert in Die schöne Müllerin al eerder op muziek had gezet.

Het psychologische bereik van de Winterreise is complex. Een afgewezen jongeman verlaat het huis van zijn geliefde in de nacht, hij laat de bewoonde wereld achter zich en dwaalt rond door een winters landschap. De bewegingloze en desolate natuurvoorstelling geeft uitdrukking aan de wanhoop van de ronddolende ziel. 

De grote Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge creëerde voor deze productie bij de Winterreise een visuele reis met vierentwintig video’s waarin gemonteerde animaties en collages een poëtische tegenstem vormen van de interpretatie die Matthias Goerne en Markus Hinterhäuser geven van Schuberts liederencyclus. De subtiele humor van Kentridges dynamische, gewichtloze en elegante animaties contrasteert slechts in schijn met de melancholie van Schuberts muziek; de muziek wordt zichtbaar, de bewegende beelden hoorbaar.

Kentridge is van jongs af bekend met de Winterreise; zijn vader draaide vaak een opname van Dietrich Fischer-Dieskau en Gerald Moore.

William Kentridge maakte in 2010 voor het eerst zijn opwachting in het Holland Festival, met Telegrams from the Nose, op muziek van de Franse componist François Sarhan. In 2012 keerde hij terug met Refuse the hour, een spel met de tijd. Kentridge maakte internationaal naam in de beeldende kunst en de opera – hij regisseerde onder andere Die Zauberflöte van Mozart en Il ritorno d’Ulisse in patria van Monteverdi. Hij is vooral bekend om zijn tekeningen en animatiefilms. De Volkskrant: ‘Wie zijn tekenwerk ooit eerder heeft gezien, zal het altijd zijn bijgebleven. Niet vanwege de helderheid van het verhaal of de eenduidige thematiek, maar wel door de stijl waarin hij zijn animaties maakt.’

De handtekening van Kentridge: zachte houtskoollijnen, uitgegumd en vervaagd aan de randen, altijd in zwart met soms een beetje rood. In zijn animaties toont hij letterlijk het ontstaan van zijn tekeningen. In plaats van te werken met keyframes en inbetweens, waardoor zeer vloeiende bewegingen ontstaan, maakt Kentridge de veranderingen binnen de animatie juist zichtbaar door in het keyframe zelf met gum en potlood veranderingen aan te brengen. Hierdoor creëert Kentridge een effect waarbij de beweging in tijd minder vloeiend verloopt en de kijker zich bewuster is dat hij naar opeenvolgende beelden kijkt. Door de sporen van de gum die achterblijven, blijft ook het verleden, wat net is veranderd, op een bepaalde manier voor de kijker zichtbaar. Op die manier geven zijn animaties een gevoel van het verstrijken van de tijd en van herinneringen die langzaam vervagen. Vaak drukt zijn werk hierdoor een onbestemd gevoel uit, van zaken die niet gezegd worden, maar wel voelbaar zijn.