Vake Poes; of hoe God verdween

In gesprek met Lisaboa Houbrechts

Het idee voor Vake Poes; of hoe God verdween ontstond tijdens de gesprekken die regisseur en schrijver Lisaboa Houbrechts met haar grootvader voerde. Toen ze klein was, vertelde hij haar al over zijn jeugd. Houbrechts: ‘het voelde dan alsof ik met hem ging spelen in zijn verbeelding’. Als volwassene kijkt ze met andere ogen naar zijn verhalen, waarin ook de oorlog een belangrijke rol speelt. Ze werd geraakt door haar grootvader, die volgens haar 'als een kind zijn geschiedenis beschrijft.'

Familieverhaal en grotere geschiedenis in één' 

De droom ontstond bij Houbrechts om een groots opgezet verhaal te schrijven, dat gebaseerd was op verhalen uit haar familie, maar dat tegelijkertijd aan verhalen van andere mensen raakte. Op die manier kwam een niet-autobiografische vertelling tot stand over het zich steeds herhalende geweld door de geschiedenis heen. Houbrechts: ‘De Belgische collaboratie in de jaren veertig is een zwarte bladzijde uit onze geschiedenis. Velen hebben het trachten te verdringen. Mijn grootvader was geen collaborateur, maar zegt wel dingen als: “We wisten niet dat er concentratiekampen werden opgericht” en: “We waren arm en de radio gebruikte te veel stroom, dus wij konden het nieuws niet volgen. Wij wisten nergens van.” Maar vervolgens beschrijft hij de arrestatie van een Joodse familie in zijn stad. Dat proces van verdringen vind ik interessant en krijgt een plaats in de voorstelling.’ 

Vier generaties 

De cast van Vake Poes; of hoe God verdween bestaat uit acteurs, zangers, muzikanten en een groep kinderen. Er spelen – niet erg gebruikelijk in het theater – vier generaties mee: die van Houbrechts’ grootouders, haar ouders, van de regisseur (geboren in 1992) zelf en van kinderen van nu. Door die leeftijdsgroepen samen te brengen, ontstaat haast vanzelf een interessante en ontroerende familiedynamiek tussen heel verschillende figuren, met uiteenlopende karakteristieken. De kinderen spelen de kindversies van de oudere personages. Houbrechts: ‘Het twaalfjarige hoofdpersonage, de Kleindochter Aller Kleindochters, reist terug in de tijd. Daar komt ze de kinderen uit het verleden tegen die geheimen met zich meedragen, die ze samen met haar willen onderzoeken.’  

Mannelijke fragiliteit en vrouwelijke kracht 

In Vake Poes; of hoe God verdween wordt de grootvader slachtoffer van seksueel geweld in een katholieke broederschool voor aanvang van de Tweede Wereldoorlog. In een voortdurende cyclus van geweld worden vervolgens ook zijn zoon en kleindochter slachtoffer van misbruik. Houbrechts: ‘Ik vind het interessant om te zien dat de onderdrukte vaak de onderdrukker wordt. En dat het verschil tussen slachtoffer en dader dus lang niet eenduidig is.’ Er wordt bovendien een kant van seksueel misbruik getoond die doorgaans minder aandacht krijgt, namelijk die van mannen. ‘Het verhaal is met name een tragedie over de fragiliteit van mannen.’ 

De Kleindochter Aller Kleindochters, bij wie die cyclus van geweld stopt, is degene die terugreist in de tijd om te proberen die kinderen te begrijpen. Naast Kleindochter speelt ook de grootmoeder, gespeeld door Elsie de Brauw, een actieve rol. Houbrechts: ‘Ik wilde vrouwen niet alleen als slachtoffer neerzetten - zij zijn het die de problemen moeten rechtzetten die door het patriarchale systeem zijn ontstaan. Tegelijkertijd zijn zij ook daders die leed teweegbrengen.’ 

Hoe God verdween

De ondertitel van het stuk, Hoe God verdween slaat op mensen die na traumatische ervaringen hun geloof volledig aan de wilgen hangen. Ze houden God verantwoordelijk. Houbrechts: ‘God verdween in de afvoerpijp van al die geschiedenissen: nazisme en collaboratie, seksueel misbruik. De mannelijke familieleden in het stuk kruisigen Jezus opnieuw in hun woonkamer. De vrouwen gaan op zoek naar heling in de vorm van spiritualiteit. Wat betekenen geloof en zingeving vandaag de dag nog? Is er een levenshouding mogelijk die toch met het hogere verbonden is? Zij zoeken mystiek in plaats van religie: mystiek is in je eigen lichaam een verbinding leggen met de ziel of het goddelijke. Religie kan het individu beperken om zich met de gemeenschap te verbinden door het volgen van religieuze regels. Het mystieke proces daarentegen kan een proces van afzondering en emancipatie zijn.’

Johannespassie

In de voorstelling zingen vier zangers fragmenten uit de Johannespassie die een cruciale, vertellende rol spelen in het verhaal. Muzikant Philippe Thuriot arrangeert daarbij nieuwe composities voor accordeon en mondharmonica die hij live bespeelt. Er zijn ook opnamen te horen van het orkest van Opera Ballet Vlaanderen. Bert en Stijn Cools hebben een originele geluidsscore ontwikkeld die zowel contrasteert als vervloeit met het grootschalige werk van Bach. Houbrechts speelt graag met een barokke combinatie van elementen, van dialoog tot dans en muziek en abstracte beelden, waarbij ieder element een eigen functie heeft. Ze legt haar keuze uit: ‘Tekst kan je raken op plekken waar muziek niet kan komen en muziek kan je naar gebieden brengen die je niet met taal kan bereiken. Een aria van Bach verschilt, en is tegelijk in overeenstemming met, een monoloog uit een theaterstuk. Het regisseren gaat over het op elkaar afstemmen van elk element om tot een totaalpartituur te komen. Alles moet goed in balans zijn, juist met zo’n rijk kleurenpalet.’ 

Hoopvol 

Houbrechts zoekt graag naar nuance, zelfs in een beladen onderwerp als seksueel misbruik, dat doorgaans maar van één kant wordt bekeken. Ze zoekt de menselijkheid en medemenselijkheid in ieder verhaal in plaats van polarisatie. Ze zegt: ‘Ik denk dat nuance soms provocerender kan aanvoelen dan zwart-witdenken, maar ik hoop met de voorstelling een soort troost te brengen door seksueel misbruik invoelbaar te maken langs beide kanten.’  

Het werken met kinderen is hiervoor belangrijk. Houbrechts: ‘Kinderen zijn zich niet bewust van hun oerkracht en dat hoeft ook niet, maar Kleindochter is een soort oermoeder die op zoek moet naar al die echo’s uit het verleden. Op een kinderlijke manier rijgt ze die aan elkaar en door middel van haar verbeelding lost het trauma van de geschiedenis vanzelf een beetje op. Voorbij alle drek en modder schuilt troost en zingeving. En uiteindelijk komt er licht voort uit het duister.’

- Interview door Evelien Lindeboom