Stabat Mater

Bezoekers van Stabat Mater op zaterdag 22 juni kunnen die avond met hun voorstellingsticket het feestelijke FRASC at Night bezoeken.

Een hernieuwde ontmoeting met de eeuwenoude afgewezen moeder

interview met Janaina Leite

door Mendel Hardeman

Waar komt Stabat Mater vandaan?

'Het stuk begint met een tekening van drie personen op een bed: mijn moeder, ik, en een vader. Wat zich tussen hen afspeelt is onduidelijk.

Ik groeide deels op in de kroeg, als een meisje dat door haar vader aan haar lot werd overgelaten tussen dronken mannen. Thuis waren we drie meiden, plus vader, moeder en een zieke opa. Ik was de middelste van de drie, en mijn ouders hadden mij verkozen voor de rol van meest geliefde dochter. Mijn vader was elke dag dronken, en gewelddadig in de breedste zin van het woord. Ik had een hele symbiotische relatie met hem. Bij mijn moeder wekte hij vooral afkeer op. Het was een totaal verstoorde omgeving, en seksueel heel losbandig. Pure chaos en verwarring. Er zijn thema’s die me jarenlang hebben achtervolgd, zonder dat ik met zekerheid kan zeggen wat er nou echt is gebeurd, en wat niet. Mijn vorige stuk, Gesprekken met mijn Vader, gaat over die omgeving vol geweld, waar de liefde net zo sterk is als de walging.

De relatie met mijn moeder was heel lang geen thema voor mij. Ik zag haar als een veerkrachtige vrouw, die met veel offers haar kinderen grootbracht. Tot ik zelf moeder werd, en dat beeld opeens niet meer klopte. De manier waarop zij, vol zelfverloochening, haar eigen leven had opgegeven voor drie dochters en een alcoholverslaafde man, en ook nog voor haar hulpbehoevende vader - ik kon er opeens geen empathie meer voor opbrengen. Ik voelde vooral afkeer. Niet van haar, maar van dat soort moederschap. Wat voor moeder zou ikzelf kunnen zijn, met zo’n bagage?

Op dat moment van verwarring begint het proces van Stabat Mater. Alle erkenning die ik voor mijn moeder had, was verdwenen. In Stabat Mater probeer ik haar opnieuw te ontmoeten, en een nieuw pact te sluiten met de eeuwenoude afgewezen moeder.

Om dit verhaal te vertellen, over de vrouwelijkheid die zichzelf verloochent en die we moeder noemen, besefte ik dat ik samen met haar op het podium moest gaan staan. Het stuk gaat over een erfenis, die wordt doorgegeven van moeder op dochter en al zo oud is als de maagd Maria. Daarom wilde ik geen collega-actrice op het podium. “Mama, ik wil jou. Met je krachten en je beperkingen. Het boeit niet dat je geen professionele actrice bent. De kwetsbaarheid van jouw aanwezigheid, die is zo mooi en zo vreemd, dat gaat het stuk veel beter maken dan alles wat ik ooit zelf kan schrijven.” Ze is een vrouw van 74, zonder opleiding en zonder verstand van theater. Maar ze heeft me nooit gevraagd: wat moet ik dan doen op het podium? Ze zei gewoon ja.

Ze had op dat moment geen benul waar ze aan begon.'

Want behalve jij en je moeder is er nog iemand op het podium.

'Ik wilde een driehoek: een dochter, een moeder, en een man. Die man staat voor de mannen die ons aantrekken en de mannen die ons verkrachten. Zijn rol is vergelijkbaar met die van een figuur in een opstelling.

Op een gegeven moment kwam het idee om daarvoor een pornoacteur te vragen. Want die beweegt zich precies tussen die aantrekking en die afkeer, net als bepaalde mannen uit ons leven.

In het stuk zie je hoe dit idee zich langzaam verder ontwikkelt, tot het uitloopt op een seksscène die wordt geregisseerd door de moeder, en uitgevoerd door de dochter en de pornoacteur.

Zo’n scène was natuurlijk een probleem. Daarom draait het niet om de scène zelf, of om het gefilmde resultaat, maar om de vraag: wat gaan die drie mensen doen met dit probleem? Alsof we een experiment deden in een laboratorium. En of het nou mislukte of een succes werd, in beide gevallen zou het even interessant zijn, omdat het probleem zelf interessant was.

Ook de selectie van de acteur hoorde daarbij, en werd helemaal gefilmd. Het was heel heftig om mannen uit de traditionele pornowereld, na een voorgesprek van een uur, te confronteren met de vraag of ze met mij een seksscène wilden opnemen die door mijn moeder werd geregisseerd.

We kozen Paulo Cesar Moreira, die in Brazilië een pornoberoemdheid is. We hebben één dag gerepeteerd, en op dag twee, tijdens de opnamen, kregen we een behoorlijk serieus conflict. De opname is wel gemaakt, maar toen we klaar waren ging hij er meteen vandoor.

Bij nader inzien vond ik mezelf naïef en ook wel lichtzinnig. Ik had de pornografie benaderd zonder te beseffen dat het een totaal ander universum was, met heel andere afspraken en verwachtingen. Het was echt een botsing tussen culturen. Ik heb sindsdien nog twee stukken gemaakt over pornografie en sekswerkers, omdat ik besefte dat er in dat thema veel diepere kuilen zaten dan ik ooit had gedacht.

Maar eerlijk gezegd vind ik de aanwezigheid van mijn moeder op het podium veel obscener dan de pornografie.'

Wat maakt haar aanwezigheid obsceen?

'Het feit dat het stuk geen antwoord geeft op allerlei vragen. Is ze een sterke vrouw of een onzichtbare vrouw? Is haar relatie er een van kracht, of van geweld? Het voelt obsceen, want het legt de innerlijke tegenspraak van het thema, en ook van het theater, helemaal bloot, en het wordt niet opgelost. Het stuk eindigt onbevredigend, met ethische vragen over de aanwezigheid van mijn moeder. Alles blijft open: mijn relatie tot haar, en ook de vraag waarom ze daar überhaupt is. Dat is volgens mij obscener dan de pornografie.

Weet je, mijn moeder staat er om heel andere redenen dan ik. De belangrijkste is haar liefde voor mij. Dat legt een knoop in het verhaal: het kan makkelijk opnieuw uitlopen op zelfverloochening vanuit haar moederrol. En ik denk niet dat Stabat Mater dat op kan lossen. Maar tegelijk staat ze er met een lichtheid die ikzelf niet in me heb.

Toch is dit niet haar leven. Het liefst is ze gewoon thuis met haar honden. Maar ze geniet wel van de tournees.'

Dit interview vond online plaats op 11 mei 2024

Mendel Hardeman is filmmaker en componist.