Quartett

De opera Quartett van de vooraanstaande Italiaanse componist Luca Francesconi ging in april 2011 in première in Teatro alla Scala in Milaan. Het is een werk met een geschiedenis: Francesconi maakte een muzikale bewerking van het geruchtmakende toneelstuk Quartett van Heiner Müller uit 1980, dat op zijn beurt geïnspireerd was op de beroemde brievenroman Les Liaisons dangereuses (1782) van Pierre-Ambroise-François Choderlos de Laclos. Müllers toneelstuk was in 2008 nog te zien in het Holland Festival, in een bejubelde regie met Barbara Sukowa en Jeroen Willems. Francesconi’s eerdere opera Gesualdo considered as a murderer, geschreven in opdracht van het Holland Festival, ging in 2004 in Amsterdam in première.

In Müllers radicale revisie van het oorspronkelijke verhaal van Choderlos de Laclos zijn nog slechts twee rollen overgebleven: de markiezin van Merteuil en de graaf van Valmont. Deze voormalige minnaars hebben liefde gereduceerd tot een machtsspel waarbij affaires met anderen een middel zijn om controle over elkaar te krijgen. Valmont zegt dat hij verliefd is op de gehuwde Madame de Tourvel; Merteuil ergert zich daaraan en daagt hem uit om haar nichtje, de maagd Volanges, te verleiden. Valmont stemt in. Wat volgt is een pervers rollenspel, waarin Merteuil en Valmont van geslacht wisselen en de liefdesscènes met de getrouwde vrouw en met de maagd onder elkaar uitspelen. Het kwartet uit de titel, met andere woorden, wordt vol gemaakt doordat Merteuil en Valmont zich verdubbelen. Zodra zij zichzelf op deze manier volledig hebben verloren en iedereen kunnen zijn, maar ook niemand meer zijn, volgt een machtsspel tot de dood.

De vraag in welk tijdvak de handeling zich voltrekt blijft onbeantwoord, zowel in het toneelstuk als in de opera. Francesconi neemt de ambigue tijdsaanduiding van Müller over: ‘Salon voor de Franse Revolutie/Bunker na de derde wereldoorlog.’ Francesconi is een componist met een groot dramatisch talent. Zijn partituur, een triomf van zinnelijkheid, vestigt de aandacht op de afgrond van instincten die schuilgaat achter de façade van aristocratische verleidingsrituelen. Niet voor niets knipoogt hij naar Bergs Lulu. Francesconi maakt gebruik van verschillende orkestgroepen en zet ook elektronica in om zijn muziek in de ruimte te plaatsen. De elektronische muziek maakte Francesconi in samenwerking met Serge Lemouton van het IRCAM, het door Boulez opgerichte instituut voor akoestisch onderzoek. Hoewel Quartett met 1 uur en 20 minuten niet erg lang is, zijn de partijen van de beide zangers – vanavond hetzelfde paar als bij de wereldpremière – buitengewoon intensief en veeleisend. De muzikale leiding ligt in handen van Susanna Mälkki, chef-dirigent van het Ensemble Intercontemporain. Mälkki heeft de voorbije jaren veelvuldig muziek van Francesconi uitgevoerd en opgenomen en dirigeerde op zijn verzoek ook de première in La Scala.

De spiegelingen van het libretto komen terug in de spectaculaire mise-en-scène van Àlex Ollé van de Catalaanse theatergroep La Fura dels Baus. Het toneel biedt een ruimte waarin Merteuil en Valmont hun fantasieën kunnen projecteren – deels letterlijk, met behulp van filmbeelden en vooraf opgenomen zangpartijen. Maar de projectie blijft niet beperkt tot het toneel: ook het publiek krijgt een spiegel voorgehouden. Zo diagnosticeren Francesconi en Ollé met Quartett, in navolging van Müller, op suggestieve wijze de crisis waarin onze beschaving, ergens tussen de Franse Revolutie en de Derde Wereldoorlog, zich bevindt.