Mutability

Wat blijft er over van muziek als algoritmes het overnemen? 

Veranderlijkheid 

Mutability heet het nieuwste project van componist Yannis Kyriakides: veranderlijkheid. Met deze titel, ontleend aan het gelijknamige gedicht (1816) van Percy Bysshe Shelley (1792 – 1822), omschrijft hij niet alleen het fundament van muziek in het algemeen, maar specifiek het vertrekpunt van deze concertinstallatie. Speciaal voor Mutability schrijven twaalf componisten nieuwe stukken voor twaalf solisten, maar de zeggenschap over hun werk zijn ze daarna kwijt. Naast dat de muziek live wordt gespeeld, transformeert ze elektronisch door middel van algoritmes (een algoritme is een reeks instructies om een gewenst resultaat te bereiken, vergelijkbaar met een recept). Hetzelfde geldt voor filmbeelden van de musici die de stukken uitvoeren. 

Samen met audiovisueel kunstenaar en programmeur Darien Brito en scenograaf Theun Mosk bouwt Kyriakides de grote zaal van het Muziekgebouw om tot een dubbelzinnige ruimte. Er zijn meerdere podia voor de musici en meerdere schermen waar beeld wordt geprojecteerd. Het publiek beweegt hier vrij om- en doorheen, ‘als door een bos,’ in de woorden van Kyriakides. Maar er is geen sprake van een lommerrijk landschap om naar te kijken, en de muziek is geen symfonisch gedicht dat de natuur verklankt. Mutability is een abstract en grillig bos, vol onverwachte muziek. 

Kruisende levenspaden 

De idee van het bos ontleent Kyriakides aan het boek Het kasteel van de kruisende levenspaden (1973) van de Italiaanse schrijver Italo Calvino. In een kasteel, midden in een dicht woud, ontmoet een groep reizigers elkaar, maar ze zijn hun spraakvermogen verloren. Het enige communicatiemiddel tot hun beschikking is een set tarotkaarten. Aan de hand van de afbeeldingen, en de bijbehorende symboliek, vertellen de personages hun levensverhaal. Door de interpretatie van de kaarten ontstaat er een iconografie van meerdere levens. 

Dat idee vertaalt Kyriakides, met behulp van Brito, naar algoritmes die de twaalf composities beïnvloeden. In fundaments and variants (2021) onderzochten zij deze werkwijze al. Verschillende parameters van de opgenomen muziek worden geanalyseerd en uitgelicht: harmonisch spectrum bijvoorbeeld, volume, tijd of textuur. 

De algoritmes zijn zo ontworpen dat ze bepaalde elementen van de muziek bewerken. Ieder algoritme bestaat uit eigen instructies die leiden tot een ander klinkend resultaat. Zo wordt bepaald wat er door de speakers wordt teruggespeeld in de zaal. In feite wordt er steeds een nieuwe digitale tarotkaart getrokken die richting geeft aan de ontwikkeling van de muziek. De nieuw geschreven composities liggen aan de basis van wat er klinkt, maar de transformaties zijn soms dermate ingrijpend dat de muziek onherkenbaar verandert. 

Lieder ohne Worte 

Mutability is geen directe toonzetting van Calvino’s boek, maar naar analogie van de sprakeloze personages noemt Kyriakides de twaalf composities wel “Songs without Words.” Daarmee verwijst hij naar Felix Mendelssohns bundel pianostukken Lieder ohne Worte. Bij Mendelssohn draagt iedere compositie een titel die een bepaald onderwerp, een sfeer, beeld of gebeurtenis aanduidt. De abstracte muziek, zonder de kraakheldere taal van een liedtekst, krijgt daardoor alsnog een poëtische betekenis mee. 

De speciaal voor Mutability gecomponeerde stukken bezitten niet per se een dergelijk poëtisch onderwerp. Wel hebben ze alle hun eigen karaktereigenschappen, zowel vanwege de identiteit van het instrument als de eigenaardigheden van de bewuste componist. Andy Moor, bijvoorbeeld, voert als gitarist zijn eigen muziek uit. Hij speelt onder andere in de Nederlandse punkband The Ex, improviseert veelvuldig en heeft met Kyriakides een rebetika-duo waarmee ze traditionele Griekse muziek interpreteren. Die veelzijdigheid klinkt door in zijn muziek en zijn spel. Heel anders is het werk van Genevieve Murphy, die steeds vaker optreedt als performancekunstenaar in haar eigen muziektheater dan dat ze composities schrijft voor anderen. Voor Mutability voert ze dan ook haar eigen muziek uit op doedelzak. 

Het blijft niet bij deze herkenbare elementen, door de componist en het instrument in de muziek gelegd. De algoritmes veranderen de composities tot daadwerkelijke personages, met een eigen leven en karakterontwikkeling. Geen onaantastbaar poëtisch beeld maar twaalf volgroeide romanpersonages met hun eigen instrumentale onhebbelijkheden en muzikale karaktertrekken. Een bos vol figuren en figuranten die dwars door elkaar heen lopen. 

Frankenstein 

Saillant detail aan Shelley’s gedicht Mutability is dat het een eigen transformatie doormaakt. Het keert gedeeltelijk terug in het bekendste werk van Mary Shelley: Frankenstein; or, The Modern Prometheus (1818). Zowel de titel als de ondertitel verwijzen naar de maakbaarheid van de mens in verhouding tot technologische vooruitgang. 

In dit werk ontwikkelt Victor Frankenstein een manier om levenloze materie tot leven te wekken. Hij besluit een mensachtig wezen te scheppen. Dat blijkt lastiger dan gedacht, het resultaat groter, geler en lelijker dan een normaal mens. Uit angst voor zijn creatie vlucht Frankenstein. Verderop in het verhaal komt hij het monster tegen, dat nu van hem een vrouw eist. Frankenstein stemt in maar vernietigt zijn werk halverwege. Het monster antwoordt met de moord op Frankensteins beste vrienden en zijn vrouw. 

Met de ondertitel, die vaak achterwege blijft, verwijst Mary Shelley niet voor niks naar Prometheus, een van de titanen uit de Griekse mythologie. Frankensteins wetenschappelijke onderzoek staat gelijk aan het vuur dat Prometheus steelt van de Olympische goden. Hij brengt het vuur naar de mensen en daarmee geeft hij ze technologie, kennis en de kunsten. Een daad waar hij rijkelijk voor is gestraft. 

Veel meer dan over muzikale veranderlijkheid, wordt Mutability daarmee ook een verhaal over de relatie van de mens tot technologie, inclusief de gevaren die daarbij horen. De algoritmes in Kyriakides concertinstallatie zetten de muziek op scherp. Wat blijft er over van de muzikale personages als de algoritmes de overhand nemen? Is technologie een verlengstuk van de musici of raken ze de controle kwijt? Of is muziek in essentie altijd al een wisselwerking tussen technologische vooruitgang en het menselijke verlangen tot uitdrukking? 

Mutability begeeft zich op een eeuwenoude scheidslijn tussen mens en technologie. We verrijken onszelf met techniek en noemen dat beschaving. Tegelijkertijd sturen ontelbare algoritmes ongemerkt ons leven: ze selecteren de advertenties bij onze interesses, streamingdiensten bepalen ons kijk- en luistergedrag, en ze bevestigen onze denk- en waanbeelden. Kyriakides keert de voorspelbaarheid om en gebruikt eenzelfde soort technologie om tot nieuwe klanken te komen, in plaats van luisteraars te voeden met meer van hetzelfde. Hoewel hij in dit geval geen noot zelf componeert, raakt hij daarmee aan de kern van muziek: ze is niets dan veranderlijk. 

tekst Jan Nieuwenhuis