Melencolia

Ruimte voor melancholie 

Interview met Brigitta Muntendorf door Jan Nieuwenhuis

Meer dan ooit bestaat de mogelijkheid om contact te leggen met anderen, terwijl onthechting de hedendaagse mens definieert. De status van sociaal dier ten spijt, raakt hij steeds verder losgezongen van een gevoel van verbondenheid. Wat hem markeert is melancholie. Of eigenlijk het gebrek aan ruimte voor melancholie om tot wasdom te komen. Deze gemoedstoestand staat centraal in Melencolia (2022), muziektheater van de Duits-Oostenrijkse componist Brigitta Muntendorf.

Melancholie

'In tegenstelling tot rouw,' vertelt Muntendorf, 'weet je bij melancholie niet wat je bent verloren. Je kan om iets heel specifieks rouwen en door verschillende fasen gaan, maar het gevoel dat je volledig verloren bent, is kenmerkend voor melancholie. Deze onthechting was de kiemcel waaruit ik Melencolia heb opgetrokken.' Dit idee doordringt de voorstelling. Muntendorf brengt op verschillende niveaus scheidingen aan in haar materiaal. Zo schreeuwt de fluitist teksten uit liefdesliedjes over het podium, terwijl zijn dictie buitensporig detoneert met de clichématige inhoud.

Ook staan er drie projectieschermen opgesteld, naast twee green screens. Daardoor ontstaat er een scheiding tussen hoe iets wordt gemaakt en hoe het resultaat eruitziet. Door beide te tonen legt Muntendorf de nadruk op de ruimte ertussen. Melancholie, het gevoel van een onverklaarbaar en onherstelbaar verlies, ontpopt zich in die ruimte en woekert voort langs een scala aan virtuele werelden. Van Robert Burtons The Anatomy of Melancholy tot de kopstoot van Zinédine Zidane, en van een necropolis naar de Nornen, schikgodinnen uit de Noordse mythologie.

Kopergravure

Melencolia presenteert een veelvoud aan werelden die nauwelijks te overzien zijn. Binnen de kortste keren ontstaat een plek waar je je verloren waant. Het best is het podium te vergelijken met de kopergravure Melencolia I (1514) van Albrecht Dürer, die als inspiratie diende voor de voorstelling. Op de gravure staart een gevleugelde vrouw voor zich uit. Haar hoofd rust op haar hand. Om haar heen is veel te zien: een zandloper, houtschaaf, hond, klauwhamer, zaag, weegschaal, een soort regenboog, een magisch vierkant, een groot veelvlak, een ladder, een putto en nog veel meer.

Wat vooral opvalt in relatie tot de voorstelling zijn bepaalde objecten uit Dürers gravure die terugkeren in de enscenering. Bij binnenkomst ligt er een hond op de grond en meerdere musici dragen engelenvleugels. Het licht op de achtergrond keert terug in het beeld van de musici: 'die apocalyps bij Dürer,' zegt Muntendorf, 'die hoor je terug in de langs elkaar wrijvende bekkens van de slagwerkers.' Zo vindt de melancholie die is uitgebeeld in de kopergravure een weerslag op het podium, bijna als levende poppenkast.

Absurde herkenning

De veelheid aan informatie waarmee Muntendorf haar publiek confronteert vindt niet alleen een pendant in Dürers kopergravure, maar ook in de overdaad van de digitale wereld. Meer en meer treedt die toe tot de dagelijkse realiteit. Op zo'n manier dat de stilte soms ver te zoeken lijkt. Analoog daaraan worden filmbeelden bovenop de muziek gestapeld, terwijl er van alles op het podium gebeurt. Zelden is er maar een rustpunt. Meerdere gebeurtenissen vragen tegelijkertijd om aandacht.

Ondanks dat een onderwerp als melancholie wellicht een contemplatieve muziek verlangt, biedt Muntendorf geen muzikaal soelaas met naar binnen gekeerde neo-spiritualiteit of welluidend geëxalteerde kitsch. Als de muziek niet gejaagd is, klinken er meerdere dingen tegelijkertijd. Soms ook contrasterende muziekstijlen. Momenten van contemplatie ontstaan doordat ze alles op de spits drijft: rust lijkt hier enkel te worden gevonden in uitputting.

Desondanks voelt Melencolia toch als een geheel. Dat komt doordat Muntendorf een bepaalde nabijheid, of intimiteit, nastreeft in haar verbeelding van melancholie. Ongeacht de tegenstellingen die ze bewust tegen elkaar uitspeelt, is hun onvermijdelijke absurditeit ook een aanknopingspunt. Hoe weinig congruent de wereld ons voor ogen schijnt, hoe meer we ons herkennen in haar ongerijmdheid.

Tussen intimiteit en collectiviteit

Muntendorf legt de nadruk op melancholie door persoonlijke ervaringen, van zichzelf en van de musici van Ensemble Modern, tot een wezenlijk onderdeel te maken van het stuk. De Japanse violist zingt bijvoorbeeld een karaokelied, waarvoor ze speciaal zangles kreeg, vanwege de culturele connotatie tussen melancholie en karaoke.

De scene “Daisy Daisy” schreef Muntendorf al eerder voor het veertigjarige bestaan van Ensemble Modern, gebaseerd op een volksliedje over afscheid dat haar ouders vroeger zongen. 'Ik wilde dat er graag in hebben. Het is een melancholisch moment, omdat het ensemble terugkijkt op een lange geschiedenis. Binnen een paar jaar zijn alle spelers die er vanaf het begin bij zaten vervangen, omdat ze met pensioen gaan.' Daarmee legt ze ook de melancholie van afscheid bloot en hoe muziek daar een vertolking van kan zijn.

Tegelijkertijd ontstaan er in de voorstelling momenten van collectiviteit. Muntendorf legt meerdere opnames van You'll Never Walk Alone boven elkaar, gezongen door spreekkoren van voetbalsupporters. Daartegenover een pastiche van een barok vioolduet. Op de achtergrond beelden van Zidane’s kopstoot gevolgd door een potje Pong, een van de eerste videospelletjes. De competitie tussen twee wedijverende violisten en twee elftallen wordt op hetzelfde moment benadrukt als de geborgenheid van een gezelschapsspel of de bijna religieuze devotie van voetbalsupporters.

'We hebben meer ruimte nodig voor melancholie,' stelt Muntendorf, 'om te kalmeren en te accepteren dat we niet alles kunnen begrijpen. Melancholie vraagt om contemplatie. We moeten haar zien als creatief moment.' Pontificaal op het podium staat het grote zwarte veelvlak van Dürer, waarvan de functie, net als in de gravure, niet geheel duidelijk is. Het is vaak geïnterpreteerd als symbool voor het onoplosbare van het menselijke bestaan; een brok gematerialiseerde melancholie. Het object wordt over en weer bewogen, haast als veroordeling, een grote last die moet worden meegetorst. 'Maar,' verklaart Muntendorf, 'het onoplosbare van melancholie nodigt bij uitstek uit tot reflectie. Het is geen hinderlijk object, maar vooral iets om te vieren.'

Dit interview vond plaats in maart 2024.