Macacos

‘Iedereen maakt deel uit van deze geschiedenis’

interview met Clayton Nascimento door Evelien Lindeboom

Met zijn charismatische monoloog Macacos ('Apen') neemt Clayton Nascimento zijn publiek mee in alle kennis die hij opdeed door verschillende aspecten van racisme in zijn thuisland Brazilië te bestuderen, van de 16e-eeuwse kolonisatie tot het huidige politiegeweld tegen zwarte mensen. Een gesprek over zijn betekenisvolle werk, over het onderzoek dat eraan voorafging en zijn hoop voor de toekomst.

Hoe is je theatercarrière begonnen, waarom wilde je acteur worden?

'Ik kom uit de omgeving van São Paulo, niet zo zeer uit de favela’s, maar wel uit de onveilige buitenwijken rond de stad. Ik had geweldige ouders. Mijn moeder nam me vanaf mijn achtste jaar mee naar het theater, in eerste instantie om me weg te houden van het geweld in de stad. Dat vond ik zo geweldig dat ik op latere leeftijd Theater ben gaan studeren. Mijn ouders waren arme mensen, mijn vader was metselaar en mijn moeder manicure, maar ze zorgden ervoor dat ik een opleiding kreeg en ze steunden me in mijn wens om acteur en schrijver te worden. Dit is erg ongewoon in Brazilië omdat het leven daar een heel onzeker bestaan met zich mee kan brengen. Zij waren ook degenen die me leerden hoe ik een goed mens moest zijn en hoe ik moest vechten voor wat belangrijk is.’

Kun je me vertellen over het onderzoeksproces dat je ertoe bracht om Macacos te maken?

Ik weet dat het een aantal jaren heeft geduurd. Hoe ben je begonnen?

‘Nadat ik op de erg goede universiteit van São Paulo was aangenomen, verloor ik op tragische wijze zowel mijn vader als mijn moeder, dus toen ben ik op de campus van de universiteit gaan wonen. Daar stortte ik me op de bibliotheken en begon met lezen, lezen, lezen... Ik wist veel van Engelse toneelstukken, maar ik was nieuwsgierig naar Braziliaanse mensen, vooral naar zwarte mensen. Ik vroeg me af waarom er bijna geen zwarte mensen op de universiteit waren, wat was het dat ons scheidde?'

En op welke manier onderzocht je je vragen?

‘Om vragen te beantwoorden zoals: Waarom krijgen zwarte mensen minder betaald dan witte mensen? Waarom is 68,2 procent van de mensen in de gevangenis zwart? Waarom is 67 procent van de mensen die in favela's wonen zwart? Hoe zijn die wijken überhaupt gebouwd? – daarvoor moest ik buiten mijn eigen Drama-afdeling zoeken, bij vakgebieden als: Economie, Architectuur en Geschiedenis. Ik begon te lezen en te schrijven over hoe zwarte mensen in mijn land al vanaf de zestiende eeuw tot nu, niet gerespecteerd worden. Ik realiseerde me dat de Braziliaanse geschiedenis die ik in wetenschappelijke boeken vond, niet leek op de geschiedenis die ik op school had geleerd.'

Kun je beschrijven wat je in die boeken vond?

‘Er kwamen veel nationaliteiten naar Brazilië en ze brachten allemaal dingen mee die het land uiteindelijk zouden bepalen. Bijvoorbeeld: toen de Britten hier kwamen, alleen omdat ze een contract hadden met Portugal, namen ze al ons goud mee... Toen de Fransen kwamen en probeerden te koloniseren, lieten ze veel woorden achter in onze woordenschat, net als de Spanjaarden. Er bleef een mix van zeer veel invloeden achter. Toen het land door de Europeanen werd verdeeld, kregen de zwarte mensen geen deel, en zo zijn de favela's ontstaan. Door dit te lezen realiseerde ik me dat de algemene kennis over deze dingen erg beperkt is, en dat veel mensen een verkeerd beeld hebben van zulke historische onderwerpen.’

Kun je een voorbeeld geven van hoe mensen onjuist zijn voorgelicht?

‘Op scholen wordt bijvoorbeeld onderwezen dat prinses Isabel een redder was, omdat ze de 'gouden wet' tekende die in 1888 een einde maakte aan de slavernij. In werkelijkheid ging het haar er helemaal niet om zwarte mensen te redden. Er was politieke druk van het buitenland om de kolonisatie te stoppen. Brazilië en Portugal waren de laatsten die de slavernij afschaften, en dat gebeurde niet vanuit nobele bedoelingen, maar om een oorlog te voorkomen.’

In Nederland zijn mensen bekend met de Noord-Amerikaanse cultuur en de Black Lives Matter-beweging, maar ik denk dat er over het algemeen veel minder kennis is over racisme in Brazilië. Kunt je ons helpen om de huidige situatie in Brazilië te begrijpen?

'Ja. Laat me je vertellen over het dagelijkse racisme in Brazilië: Iedereen in Brazilië weet dat zwarte mensen niet dezelfde kansen krijgen als witte mensen. Zwarte mensen krijgen minder betaald. Op recreatieplaatsen zie je vaak witte mensen ontspannen en zwarte mensen werken. Als je mensen op straat om geld ziet bedelen, zijn het meestal zwarte mensen. Elke drieëntwintig minuten wordt er een zwart persoon vermoord in Brazilië. Het komt vaak voor dat zwarte mensen, die niets met criminelen te maken hebben, door de politie worden gedood. Zelfs kinderen worden gedood door 'verdwaalde kogels'. Dit heeft geen gevolgen voor de schutters.’

Hoe heb je de titel Macacos gekozen?

‘Het is heel gebruikelijk dat zwarte Braziliaanse mensen voor ‘macaco’ worden uitgemaakt, wat 'aap' betekent. Toen ik zag hoe een heel stadion "macaco, macaco!" riep naar voetballers als Aranha en Vini Jr, en bananen naar ze gooide, vroeg ik me af wat de historische krachten waren waar dit soort situaties uit voort komen. Ik besloot om het te hebben over de geschiedenis van kolonisatie en racisme en dus werd dit de titel.'

In Macacos heb je het in het bijzonder over zwarte artiesten…

‘Ik heb ontdekt dat ik als acteur gewaardeerd word op het podium, maar dat ik een paar uur later, op de terugweg naar huis, word gezien als een gevaarlijk persoon. Hoe kan dat zo snel omslaan? Toen ik op een dag in februari, na het carnaval naar huis ging, wees een blank stel bij het busstation mij aan en zei: “Deze man heeft ons beroofd en nu willen we wraak.” Ik smeekte omstanders en zei: "Ik was het niet, geloof me alsjeblieft", maar niemand hielp me en ik werd in elkaar geslagen. Omdat ik zwart was, was ik voor hen al bij voorbaat schuldig bevonden. Toen begon ik zwarte diva's als Nina Simone, Bessy Smith en Elza Soares te bestuderen. Zij werden allemaal gerespecteerd als artiesten, maar niet als mensen. Stuk voor stuk werden ze 'dronkaards', 'gevaarlijk' en 'gewelddadig' genoemd. De oorzaak hiervan schuilt in maatschappelijke krachten, vergelijkbaar met wat er met mij gebeurde bij de bushalte.’

Kun je iets vertellen over Eduardo de Jesus Ferreira, de tienjarige jongen die door de politie werd doodgeschoten, en hoe je die gebeurtenis in je monoloog hebt verwerkt?

'Tijdens mijn onderzoek ben ik gaan kijken naar de levens van Braziliaanse zwarte kinderen: zij hebben vaak geen mogelijkheden om gezond te eten, ze kunnen niet reizen of studeren. Ze kunnen vaak niet bij hun moeder zijn, omdat die werkt voor andere gezinnen. Terwijl ik hierover nadacht, werd op 2 april 2015 de tienjarige Eduardo de Jesus Ferreira door de staat gedood terwijl hij voor zijn huis aan het spelen was. De overheid seponeerde de zaak en zei dat het slechts een 'ongelukkig incident' was. Zijn moeder ging zelfstandig de strijd aan voor gerechtigheid en ik voelde de behoefte om haar te steunen. Brazilië is een erg maternaal, moeder-georiënteerd land; moederschap wordt erg gerespecteerd. Dus toen ik haar verhaal begon te vertellen, kreeg het zoveel steun en aandacht van de media dat de staat besloot om opnieuw met haar te praten en de zaak te heropenen.’

Je voorstelling heeft echt een verschil gemaakt.

‘Ja. Het nationale tijdschrift O Globo kopte dat ik 'een zeer belangrijk document voor ons land in toneelvorm' had gemaakt. Tegenwoordig wordt mijn toneelstuk gebruikt in schoolboeken. Er kwamen veel mensen kijken. Honderden mensen per avond wilden meer weten over de geschiedenis van zwarte levens in Brazilië. Maar we zijn nog niet klaar.’

Wat hoop je dat het effect van Macacos in de toekomst zal zijn?

‘Ik hoop dat er nog veel meer discussies zullen volgen en dat die ertoe zullen leiden dat andere ''vergeten'' zaken, zoals die van Eduardo, opnieuw worden onderzocht. En ik hoop dat de politie zal erkennen wat er is gebeurd. De maatschappij klaagt over het politiekorps, de politie zou niet onaantastbaar moeten zijn. Ik verwacht te laten zien dat zwarte levens ertoe doen, ook in Brazilië. En ik verwacht te laten zien hoe we een goed en prettig leven kunnen leiden. Brazilië is een ongelooflijk mooi land, met ook heel goede mensen.'

Macacos is een erg lange en energieke monoloog. Waarom besloot je het helemaal alleen te maken en op te voeren?

‘Ik heb het helemaal zelf gemaakt omdat zes jaar geleden niemand wilde werken met een jonge zwarte jongen die nog op de universiteit zat, en het had over kolonisatie, politiegeweld en racisme! Ik heb het geprobeerd, maar ik moest alles zelf schrijven, regisseren, acteren en zelfs de belichting regelen. Jaren later sloten enkele professionele vrienden zich aan bij het project.’

Heb je met opzet lichtere momenten toegevoegd, vanwege het zeer zware onderwerp?

‘Ik geloof dat God de jeugd zegent. Ik was jong genoeg om niet te beseffen dat het zo'n zwaar thema was. Ik maakte het uit nieuwsgierigheid en wilde de dingen die ik ontdekte delen.’

Hoe vind je het om naar Nederland te komen en hoe ga je de tekst aanpassen aan de Nederlandse context?

‘Ik ben erg trots en enthousiast om met dit werk naar Europa te gaan, ik ben er nog nooit geweest! En ik ben blij omdat ik weet dat we veel connecties hebben. Nederlanders kwamen van oudsher naar het noordoosten van Brazilië en mijn hele familie komt uit die regio. Ik wil praten over wat daar gebeurd is. Ik voel dat mensen willen leren. Iedereen zal geraakt worden, omdat iedereen op de een of andere manier deel uitmaakt van deze geschiedenis: Afrikaans, Nederlands, Portugees, Frans, Engels...'

Wat wil je dat het Nederlandse publiek meeneemt uit deze voorstelling?

‘Ik wil vertellen dat de geschiedenis bij ons allemaal racistische gewoontes heeft gecreëerd en dat we daar kritisch naar moeten kijken. We moeten erover praten. Zwarte mensen weten het al, uit ervaring, maar zwarte en witte mensen moeten er met elkaar over praten.'

Kun je iets vertellen over je band met onze associate artist, de Braziliaanse film- en theaterregisseur Christiane Jatahy?

‘Toen ik op de universiteit zat, was zij een voorbeeld voor theaterstudenten. Ik zag haar werk Julia, en ik werd groot fan. Vervolgens kwam ze mijn stuk in Rio bekijken en feliciteerde ze me met mijn werk. Dat was zo opwindend! Dit is wat kunst kan doen, het kan je verbinden met mensen die je bewondert.’

Wat zijn je plannen of aankomende projecten?

'Ik ga verder met het schrijven van een trilogie, waar Macacos het eerste deel van is. Het tweede deel gaat over kinderen en geschiedenis, en het derde deel is nog geheim.’

Is er nog iets dat je zou willen toevoegen?

'Ja, ik wil toevoegen dat ik van plan ben om in de toekomst vader te worden. Ik weet dat veel mensen zich zorgen maken over het opvoeden van kinderen vanwege hun eigen ervaringen en worstelingen met het geweld tegen zwarte mensen. Maar ik wil wél vader worden. Vooral nu, na het vertellen van Eduardo's verhaal, wil ik een andere ervaring doorgeven. Ik wil de liefde en zorg doorgeven die ik van mijn ouders heb gekregen. En tot slot wil ik ook nog toevoegen dat ik me trots, tevreden en gelukkig voel. Ik kan niet wachten om jullie allemaal te zien!’

Dit interview vond online plaats op 29 februari 2024.

Evelien Lindeboom is freelance journalist en (eind) redacteur. Ze levert bijdragen over beeldende kunst, theater, literatuur en fotografie aan verschillende tijdschriften en websites. Het liefst richt ze ahar blik daar waar psychologie, kunst en maatschappij elkaar raken.