Desdemona

Desdemona is het gezamenlijke werk van drie prominente kunstenaars uit verschillende domeinen: de Amerikaanse schrijfster en winnaar van de Nobelprijs voor de literatuur Toni Morrison, de Malinese singer-songwriter Rokia Traoré en de Amerikaanse regisseur Peter Sellars. Het verhaal van Desdemona, de geliefde van Othello uit het gelijknamige toneelstuk van Shakespeare uit 1603-1604, wordt in deze voorstelling op een kritische en poëtische manier verbeeld. Desdemona ging in mei 2011 in Wenen in première en werd met succes herhaald in onder meer Londen, New York en Berkeley.

Het idee voor het project is voortgekomen uit een langlopende dialoog over Othello tussen Peter Sellars (die het stuk in 2009 ensceneerde) en Toni Morrison. Shakespeares toneelstuk gaat over een machtsspel waarbij de liefde tussen de Moorse prins Othello en de Venetiaanse koopmansdochter Desdemona wordt gebruikt om Othello klein te krijgen. Door de inmenging van de machtsbeluste intrigant Iago eindigt de relatie met de moord op Desdemona door Othello, waarna hij zijn vergissing inziet en zelfmoord pleegt. De thematiek van bedrog en jaloezie is onverminderd actueel, maar Sellars en Morrison waren eveneens geïnteresseerd in de latente thematiek van racisme en onderdrukking van vrouwen. Het idee ontstond om een antwoord op Othello te formuleren, vanuit het perspectief van zijn dode geliefde. Morrison laat Desdemona in het hiernamaals aan het woord, waar ze de leemtes in haar persoonlijke geschiedenis invult. Haar gespreksgenoot in de dood is ‘Barbary’ (Barbara in het origineel), het dienstmeisje van Desdemona’s moeder dat bij Shakespeare slechts in enkele regels voorkomt, tegen het einde van de vierde akte, wanneer Desdemona zich een lied herinnert dat de meid altijd zong; ze is gestorven aan een gebroken hart, met dat lied, de beroemd geworden ‘Willow Song’, op haar lippen.

Vanuit deze summiere informatie is Morrisons briljante herschrijving begonnen. ‘Barbary’ stond in het Engeland van Shakespeare voor Afrika. In Desdemona is Barbary de Afrikaanse min die Desdemona heeft grootgebracht en haar heeft leren zingen. Door Barbary – bij Shakespeare in feite een ‘ontbrekende vrouw’ – een stem te geven, geeft Morrison ook Afrika een stem. Niet voor niets wordt Barbary vertolkt door de van oorsprong Malinese Rokia Traoré. De Amerikaanse actrice Tina Benko speelt Desdemona. In een toelichting bij het werk schrijft Sellars: “In Shakespeares late tragedies hield de ideale vrouw – Desdemona, Virgilia, Cordelia – zich hoofdzakelijk stil. Voor Toni Morrison blijft de ideale vrouw niet zwijgen. Eindelijk spreekt ze zich uit. En terwijl ze spreekt, onthult ze geheimen, hoop, dromen, maar ook haar eigen onvolkomenheden. Shakespeares Desdemona is goddelijke perfectie, maar Toni Morrison staat haar toe menselijk te zijn, fouten te maken en, uiteindelijk, wanneer de eeuwigheid zich voor haar uitstrekt, te leren, en vervolgens te begrijpen.”

Singer-songwriter en gitariste Rokia Traoré is opgegroeid met de Malinese traditie van de griots, een soort troubadours die met hun liederen zorgdragen voor de overlevering van de geschiedenis. Puttend uit die traditie en uit haar eigen zeer rijke variant van wereldmuziek heeft Traoré muziek gecomponeerd voor zichzelf en twee musici (op de snaarinstrumenten ngoni en kora) en twee zangeressen. Allen zijn afkomstig uit Mali. De dialoog tussen Barbary en Desdemona wordt gespiegeld in de verhouding tussen muziek en tekst. De muziek is akoestisch en het gesprek is buitengewoon intiem; uit de eeuwen van racisme en onderdrukking treedt een ongehoorde geschiedenis op de voorgrond. Desdemona is niet langer een tiener, maar een volwassen vrouw die haar illusies onder ogen durft te komen, en ze los kan laten.

In zijn toelichting schrijft Sellars: “In de eerste akte laat Shakespeare Othello de Venetiaanse Senaat vertellen dat hij en Desdemona verliefd op elkaar werden terwijl hij haar verhalen vertelde – verhalen over zijn jeugd als kindsoldaat, verhalen over lijden, omkeringen, gebrek, verlossing, transformatie en menselijke generositeit. Verhalen over ‘andere werelden’. Toni Morrison wilde die verhalen schrijven.” Het voortbestaan van het verleden in het heden, door liederen, herinnering en gewoontes, is een constant thema in het werk van Morrison. Evenzo zijn in Afrikaanse tradities de doden niet volledig dood, zolang hun verhalen nog verteld worden. In Desdemona biedt de dood een veilige ruimte waar de dingen die bij leven ongezegd moesten blijven eindelijk kunnen worden uitgesproken. Door Othello op zijn kop te zetten en aan te vullen vanuit vrouwelijk en Afrikaans perspectief hebben Morrison en Traoré een verrassend gelaagd, betoverend muziektheaterwerk gecreëerd.