Sisyphe

Bij deze performance organiseren we een rondleiding voor Beschermers en Begunstigers. Word ook Vriend van het Holland Festival en beleef meer!

Performancekunst is heel intiem

interview met Victor Pilon

door Evelien Lindeboom

Geïnspireerd door het essay De mythe van Sisyphus van Albert Camus verplaatst de Canadese kunstenaar Victor Pilon grote hoeveelheden zand van de ene plek naar de andere, met niets meer dan een schep en zonder beoogd resultaat, in een absurde cirkel van arbeid. Een gesprek over zijn motivatie om deze performance te maken, en over de onvoorziene effecten van het werk, die zelfs de kunstenaar zelf verrasten.

Hoe ben je als beeldend kunstenaar begonnen?

‘Nadat ik op mijn achttiende mijn middelbare school in Quebec had afgerond, reisde ik door Europa waar ik veel met cultuur in aanraking kwam en besloot ik beeldende kunst te gaan studeren. Ik specialiseerde me in fotografie, vooral omdat dat een praktische keuze leek. Zestien jaar lang fotografeerde ik de Britse koninklijke familie als ze naar Canada kwamen. Hierdoor kon ik de rest van het jaar vrije kunst maken. Toen ik naar Montreal verhuisde, begon ik podiumvoorstellingen te maken met performancekunstenaar Michel Lemieux. Ik sloot me aan bij zijn gezelschap 4D Art. We maakten avant-garde theater- en dansvoorstellingen en werkten samen met grote gezelschappen zoals Cirque du Soleil. We kregen altijd carte blanche, onze signatuur was heel gedetailleerd, visueel, onconventioneel en gebaseerd op verhalen. Voor mij voelt het maken van performancekunst nu als teruggaan naar die wortels.’

Kun je iets vertellen over de omstandigheden waaronder je Sisyphe hebt gemaakt?

Sisyphe kwam voort uit een trilogie. Het eerste deel was een dansstuk gebaseerd op Orpheus, het tweede deel was het meer theatrale Icarus. Mythologie heeft me altijd gefascineerd. Ik zie het als de prehistorie van de filosofie. Het helpt om ons leven beter te begrijpen en om betere mensen te worden. Ik ben altijd geobsedeerd geweest door de Sisyphusmythe en was al langer van plan om daar iets mee te doen toen mijn partner, met wie ik twintig jaar samen was, tragisch om het leven kwam bij een auto-ongeluk. Op mijn 63e vroeg ik me af: wat valt er nog te zeggen? Het zette me aan tot het maken van deze voorstelling. Er is een citaat van Einstein: "Ons tijdperk wordt gekenmerkt door een overvloed aan betekenissen en een wirwar aan bedoelingen." De dood van mijn partner provoceerde me om existentiële vragen te stellen en het gaf me de moed en kracht om Sisyphe te maken.'

Wat was het aan Albert Camus' essay over Sisyphus dat je zo inspireerde?

‘We kennen Camus van zijn romans en toneelstukken, maar niet zozeer van zijn essays. Dit specifieke essay De mythe van Sisyphus was een openbaring voor me, het hielp me om de absurditeit van de dood van mijn partner te begrijpen en het gaf het anker, de filosofische basis, voor de voorstelling waar ik aan werkte.

Camus zegt dat Sisyphus een metafoor is voor de menselijke conditie en dat we drie keuzes hebben als we zoeken naar de zin van het leven: de eerste optie is om – nogal dramatisch – te zeggen dat het leven geen zin heeft, en dat we daarom zelfmoord zouden moeten plegen. Camus verwerpt deze optie volledig: zelfmoord is geen optie. De tweede optie is geloven in dogma's, in een leven na de dood, wat betekent dat we niet leven voor het hier en nu. De derde optie is het accepteren van de absurditeit en de afwezigheid van ware betekenis. Dit dwingt ons om het leven in het huidige moment te omarmen. Hij gebruikt Sisyphus om dit te illustreren. Volgens de mythe is hij, als straf voor het uitdagen van oppergod Zeus en het twee keer misleiden van de dood, voor eeuwig veroordeeld een rotsblok een berg op te duwen, alleen maar om die rots weer naar beneden te laten rollen. Camus zegt dat we ons moeten voorstellen dat Sisyphus gelukkig is. Hij vindt schoonheid in de herhaling. Net als wij, in onze dagelijkse routines, geluk vinden in kleine dingen. Voor Camus is Sisyphus de ultieme held van het absurde.’

Jij gebruikt geen rotsblok voor je interpretatie?

‘Ik zei tegen mezelf: als de rots die hij duwt een eeuwigheid lang valt, zal hij in kleine stukjes breken en uiteindelijk zand worden. En voor mij is deze berg zand de steen die ik van A naar B vervoer even repetitief en nutteloos. Het is als een zandloper, het is niets meer dan tijd die voorbijgaat. Maar ik kan nog steeds creativiteit en plezier vinden in die herhaling. Het stelt me in staat om een tragedie om te zetten in iets creatiefs en positiefs.’

Wat is er veranderd in het project, en misschien ook in jou, sinds je begon met het maken ervan?

'Dit project voelde meteen heel persoonlijk en kwetsbaar. Ik ben een introvert mens, dus optreden is moeilijk. Maar ik had niets te verliezen. In het leven moeten we onszelf overtreffen en uitdagen. Ik heb twee jaar in mijn eentje gerepeteerd door alleen maar te scheppen. Door Covid had ik veel tijd alleen. Dit was ook mijn fysieke training. Ik verloor mezelf echt in die periode, alsof het meditatie was. Ik was echter doodsbang om het in het bijzijn van mensen te doen. Dus in het begin dacht ik dat ik gewoon in mijn bubbel zou blijven en geen oogcontact zou maken tijdens het optreden. Maar zodra ik naar de mensen begon te kijken en hun aanwezigheid voelde, veranderde alles. Ik begon de schop te delen met mensen en dat gaf de voorstelling al zijn betekenis. Omdat we ons allemaal kunnen identificeren met de mythe van Sisyphus en met de vragen: wat doe ik hier? Wat is het doel van mijn leven?’

Wat deed je besluiten om mensen aan te kijken en de schep met hen te delen?

‘Ik had een paar vrienden op bezoek en op een gegeven moment gaf ik de schep instinctief aan een van hen. Diegene begon meteen te huilen; het werd heel emotioneel. Ik realiseerde me dat er iets waardevols gebeurde en toen ben ik datzelfde met vreemden gaan doen.’

Hoe reageerden bezoekers op de voorstelling en op het feit dat ze er zo bij betrokken werden?

Sommige mensen wilden de schop aannemen, anderen niet. Het meest intense moment dat ik heb meegemaakt, was als ik de schep van iemand terugkreeg, en daarbij opzettelijk de hand van die persoon aanraakte. Dat was een heel intiem moment. De reactie was heel sterk. Er zijn geen grenzen in performancekunst, alleen de waarheid. Je kunt je nergens achter verschuilen, dus het is heel intiem. Veel mensen beginnen te huilen. Het kan een uitlaatklep zijn voor hun verdriet. Niet omdat ze mijn pijn voelen, maar omdat er ruimte is voor hun eigen pijn of verdriet. Maar ook voor hun geluk, hun hoop, enzovoort. Vooral kinderen en oude mensen raakten me erg met hun openheid. Sommigen probeerden me zelfs tegen te houden, of begonnen me te helpen door met hun handen te graven. Er was een vrouw die me vertelde dat de berg zand 'schaamte' vertegenwoordigde die ze in haar leven ervoer. Het zand scheppen en verplaatsen was bevrijdend en therapeutisch.’

Was je hierdoor verrast?

'Ik had deze effecten niet van deze voorstelling verwacht. Ik dacht dat het beschouwend zou zijn; een intellectuele reflectie op absurditeit. Maar in plaats van het intellect werd het hart aangesproken. Daar was ik totaal door verrast! Toen ik dit zag gebeuren, nam het al mijn fysieke pijn weg en gaf het me de energie die ik nodig had om door te gaan.'

Wat kun je me vertellen over de soundscape?

De soundscape is een belangrijk element van de voorstelling, die mij en het publiek helpt om in een meer meditatieve toestand te komen. Elk half uur wordt er een nummer gespeeld van Dear Criminals; de favoriete band van mijn overleden partner. Er zijn vijf verschillende nummers waarbij ik een korte choreografie doe, de schop wordt een persoon, een wapen, een muziekinstrument. Dit zijn emotionele, intieme en persoonlijke momenten voor mij.'

Hoe ga je om met de fysieke en emotionele uitdagingen die deze voorstelling met zich meebrengt?

‘Omdat er geen ander doel is dan zand van de ene naar de andere kant te brengen, word je creatief binnen die herhaling. Het kan speels worden, ik maak soms 'land art'. De grootste uitdaging is om zes uur lang non-stop in het huidige moment te zijn. Om authentiek te blijven. Het is eng om zo kwetsbaar te zijn, elke dag, zes uur per dag. De moeilijkste momenten in Montreal waren de uren dat ik alleen was. Toen voelde ik ook de fysieke pijn en de ware absurditeit en strijd van Sisyphus en begon ik me af te vragen waar ik mee bezig was. Maar door het zonder publiek te doen, kon ik ook de ultieme absurditeit van deze voorstelling ervaren.’

Is het de creativiteit in de herhaling die Sisyphus gelukkig maakt?

'Ja. Helemaal! Camus vertelt ons dat we het leven moeten grijpen en niet moeten afwachten - om creatief te zijn en schoonheid in het leven te zien, zelfs als er geen ultieme betekenis in het leven is. En ik geloof dat kunst ons kan helpen om een betekenis te vinden die met onszelf verbonden is en ons kan helpen om betere mensen te zijn, om toleranter en ruimdenkender te zijn.’

Hoe zal de presentatie in Amsterdam verschillen van die in Montreal?

'Het zal in het Westergas Transformatorhuis zijn, wat ik een heel inspirerende locatie vind. Ik ben ook erg enthousiast dat er tegelijkertijd een grote tentoonstelling over het werk van performancekunstenaar Marina Abramović in Amsterdam te zien zal zijn, die ik erg bewonder. Sommige critici vergeleken mijn werk met dat van haar: beide gaan over de waarheid en de diepe, universele verbondenheid tussen mensen. Al gebruikt zij in sommige van haar performances stilte en ben ik in mijn geval in actie, in beweging.’

‘Mijn optreden zal hier iets korter zijn dan in Canada, maar verder zal het vergelijkbaar zijn. Ik ben benieuwd hoe de Nederlanders erop zullen reageren. Ik weet dat Europeanen meer toegang hebben tot performancekunst, dus misschien zijn ze meer ervaren, misschien kritischer? Mensen in Montreal zijn over het algemeen erg expressief, ik ben benieuwd naar de reactie van het Nederlandse publiek op de performance... Ik denk dat de performance mensen kan raken, ongeacht hun cultuur. Als je iets met hart en ziel doet, is er een kans dat je de harten en zielen van andere mensen bereikt – maar ik verwacht nooit iets.’

Dit interview vond online plaats op 29 februari 2024.

Evelien Lindeboom is freelance journalist en (eind) redacteur. Ze levert bijdragen over beeldende kunst, theater, literatuur en fotografie aan verschillende tijdschriften en websites. Het liefst richt ze ahar blik daar waar psychologie, kunst en maatschappij elkaar raken.