Passio-Compassio

‘Touching the bounds of ecstasy.’ —Frankfurter Allgemeine Zeitung

‘It’s possible that not all musicians believe in God; but they all believe in Bach.’

– Mauricio Kagel

Een muzikale zoektocht in de sporen van J.S. Bach en de soefimystiek

Passio-Compassio is een avondvullend programma dat een onverwacht licht werpt op de muziek van Johann Sebastian Bach. Delen uit de Matthäus-Passion, de Johannes-Passion en het Weihnachtsoratorium worden gespeeld op oosterse instrumenten, zij aan zij met onder meer vroegchristelijke en traditionele Turkse liederen. Het programma is bedacht en gearrangeerd door de Bulgaarse componist en dirigent Vladimir Ivanoff en wordt uitgevoerd door zijn Ensemble Sarband, bijgestaan door het in cross-over gespecialiseerde Duitse Modern String Quartet en het kamerkoor Vocanima Köln. Een van de spectaculairste aspecten van het programma is de deelname van vijf dansende derwisjen uit Turkije. Passio-Compassio ging op 17 september 2010 in première in Bochum als onderdeel van de Ruhrtriënnale.

Vladimir Ivanoff, opgeleid als onder meer musicoloog en luitist, richtte in 1986 het Ensemble Sarband op. De naam betekent ‘verbinding’, en het ensemble streeft er dan ook naar om uiteenlopende culturen, mensen en tijdsgewrichten via muziek samen te brengen. Sarband is daar zelf een voorbeeld van, met leden uit onder meer Turkije, Irak, Libanon en Duitsland, waar het gevestigd is. Door een ‘derde oor’ te luisteren te leggen, weet het ensemble steeds verrassende verbanden hoorbaar te maken.

‘Misschien dat niet alle musici in God geloven, in Bach geloven ze allemaal.’ Dat schreef componist Mauricio Kagel in Bachjaar 1985 op een schets voor zijn Sankt-Bach-Passion. Ivanoff brengt onder dat motto een veelheid aan muzikale stijlen en invloeden bijeen rond de noten van de grote meester. In de programmatitel staat ‘passio’ voor lijden en hartstocht, ‘compassio’ voor mededogen. Tegelijkertijd refereert ‘passio’ aan de beroemde uit de muziekgeschiedenis torenende Passionen waarmee Bach in de eerste helft van de 18e eeuw het lijdensverhaal van Christus muzikale uitdrukking gaf. De Matthäus-Passion en de Johannes-Passion gelden nu als canonische manifestaties van het christelijke geloof, maar in de context van twee millennia christendom zijn ze betrekkelijk recent. In dit programma confronteert Sarband ze met vroegchristelijke gezangen in het Aramees, Jezus’ moedertaal.

Lijden is een universele ervaring, ongeacht religieuze of culturele achtergrond, aldus Ivanoff. Net als religie is kunst in staat om de spiraal van het lijden te doorbreken en ons bewustzijn te openen voor de situatie van de ander. Via kunst transformeert ‘passio’ in ‘compassio’. De christelijke benadering van deze transformatie heeft een pendant in het ritueel van de dansende derwisjen, dat de muziek omlijst. Derwisjen zijn soefimystici die de gelofte van armoede hebben afgelegd. Derwisjen van de Mevlevi-orde, opgericht in de Turkse stad Konya door volgelingen van de Perzische mysticus Roemi, proberen door een voortdurende ronddraaiende beweging in extase te raken om dichter bij God te komen. Hun ‘dans’ is in feite een vorm van gebed.

Met deze ongebruikelijke maar kleurrijke en zeer effectieve combinatie van Arabische musici, dansende derwisjen, jazzsaxofonisten en een strijkkwartet heeft Ivanoff een audiovisuele ervaring gecreëerd die geografische, temporele, religieuze en muzikale grenzen doet vervagen. Meer dan tweeënhalve eeuw na de dood van Bach krijgt het beroemde ‘Erbarme Dich’ uit de Matthäus-Passion bij monde van de Libanese zangeres Fadia el-Hage een onvermoede lading, en lijkt mededogen daadwerkelijk dichtbij.