Oidípous

De lovend ontvangen wereldpremière van Calliope Tsoupaki’s Lucas Passie in het Holland Festival 2008 was voor festivaldirecteur Pierre Audi, die destijds zelf voor een bescheiden mise-en-espace tekende,

een van de hoogtepunten in zijn periode bij het festival. De Grieks-Nederlandse Tsoupaki heeft een volstrekt eigen muzikaal idioom, met elementen uit de westerse eigentijdse muziek en de Grieks-orthodoxe traditie. Ze laat Oost en West versmelten in een contemplatieve en spirituele eenheid die diep persoonlijk gemotiveerd is, en tegelijk een universele zeggingskracht heeft.

In het festival van 2014, de tiende en laatste editie die onder leiding van Pierre Audi tot stand komt, wilde hij deze componiste graag nog een keer laten terugkeren, wederom met een wereldpremière. De Lucas Passie was een expliciet religieus werk, gebaseerd op de bijbel en de Grieks-orthodoxe liturgie, maar tegelijkertijd wortelde de dynamische Christuspartij in de tragedies uit de Griekse oudheid. In Oidípous, gebaseerd op Sophocles’ Oidipus te Colonus, knoopt Tsoupaki direct bij deze traditie aan. Voor de uitvoering wordt een beroep gedaan op de Nederlandse Bachvereniging onder leiding van Jos van Veldhoven. Eerder schreef Tsoupaki al voor niet-westerse instrumenten, al dan niet in combinatie met Europees instrumentarium, en deze uitbreiding van haar werkterrein naar historische instrumenten lijkt een logische voortzetting van haar zoektocht naar een open, transparante en bezielde klank. 

Schrijver en librettist Edzard Mik heeft het concept voor Oidípous samen met de componiste ontwikkeld. Hij werkte al met Tsoupaki samen voor Dark (2002). Mik behandelde in zijn romans eerder aan Griekse tragedies en mythologie ontleende thematieken: Laatste Adem (2001) raakt aan de mythe van Orpheus, in Bleke Hemel (2007) komt impliciet de tragedie van Antigone aan de orde, Mont Blanc (2012) laat zich lezen als een omdraaiing van de Oidipusmythe, en ook in Waar de zee begint, dat in september 2014 bij De Bezig Bij zal verschijnen, komen meerdere verwijzingen naar Griekse tragedies voor. 

De tragedie Oidipus te Colonus van Sophocles is moeilijk op te voeren. Het stuk is statisch en laat zich samenvatten als een lange, woedende tirade waarin de oude, blinde Oidipus zijn zoons vervloekt en zich beklaagt over zijn ellendig verlopen leven. Het wonderbaarlijke is dat zijn bitterheid hem uiteindelijk een religieuze verlichting schijnt te schenken – hoewel hij blind is, treedt hij aan het slot zonder hulp het woud binnen en wordt hij door de onderwereld opgenomen. In essentie gaat het verhaal van Oidipus over licht en donker, zien en niet zien.

Mik en Tsoupaki willen lucht in het oratorium Oidípous blazen. Zowel in de tekstbewerking – de tekst is in het Grieks, de moedertaal van Tsoupaki – als in de compositie willen zij de tragedie bevrijden van de zware nadruk op individuele verantwoordelijkheid en de daaruit voortvloeiende persoonlijke gespannenheid en dramatiek. 

Tsoupaki zet de drie zangers flexibel in en laat hen meerdere rollen zingen – dit was in de oudheid ook gebruikelijk bij de uitvoering van tragedies. Alle hoofd- en bijrollen werden door mannelijke acteurs geïnterpreteerd; door maskers te gebruiken konden zij meerdere rollen vertolken. Om een extra dramatische laag aan te brengen, vormen zij ook het koor. De vocale lijnen variëren van lange statische monologen tot dynamische dialogen, met ingebouwde theatrale beweging. Tsoupaki houdt van historische instrumenten en hun warme klank; ook de interpretatiebenadering van barokmusici past bij haar muziek. Daarom werkt ze voor Oidípous uitsluitend met barokinstrumenten.