Now I lay me down

Muziek is kunst om naar te luisteren. Een concert ervaart men via het oor – maar óók via het oog. De luisterervaring wordt in sterke mate gestuurd door visuele stimuli: welke instrumenten hoor ik, wie staat er op het punt in te zetten, wat is de onderlinge verhouding van de musici, hoe zitten ze erbij? Bovendien raakt het oog snel afgeleid, door de entourage van de zaal en de nabijheid van andere bezoekers. De eigen nadrukkelijke aanwezigheid in een ruimte maakt de concertgangers het luisteren niet eenvoudig.

Daarom speelt Solistenensemble Kaleidoskop in het donker. In het áárdedonker: men ziet letterlijk geen hand voor ogen. De bezoekers gaan liggen op een van de zestig bedden die strak in het gelid staan opgesteld. Dan gaat het licht uit – en begint de muziek. De leden van Kaleidoskop bewegen volgens een uitgekiende choreografie door de paden tussen de bedden, zodat de luisteraars omringd worden door muziek, opgenomen in het geluid. Wanneer aan het einde het licht weer aangaat zijn de musici verdwenen. Now I lay me down is een concert door schimmen, dat als louter klank wordt ervaren.

Het idee voor deze spectaculaire concerten in het donker komt van de Duitse regisseuse Sabrina Hölzer (1968). Zij wilde wegkomen van het zien en gezien worden dat in de muziekwereld zo goed als elders een belangrijke factor is en van het continue oordeel dat in de blik ligt besloten. Tegelijkertijd wilde ze de zintuiglijke ervaring van muziek in een onconventionele setting onderzoeken. Om dergelijke evenementen te realiseren richtte Hölzer in 2011 het productiegezelschap Into the Dark op, dat telkens samenwerkt met Solistenensemble Kaleidoskop. Na Into the dark en Dark was the Night is dit hun derde concertprogramma in het donker, steeds met ander repertoire. Now I Lay Me Down ging in december 2014 in première in Berlijn.

De uitdaging voor de musici om een concert volledig in het donker te spelen is extreem groot. Niet alleen moeten alle partijen uit het hoofd geleerd worden – dat is vaker het geval bij alternatieve concertvormen, waar Kaleidoskop veel ervaring mee heeft – ook verliezen de musici de visuele connectie met hun instrument. Waar de precisie van een greep of een contactpunt doorgaans deels wordt gestuurd door het oog komt de nauwkeurigheid in het absolute donker volledig aan op gehoor en tastzin. Het vergt veel oefening om daaraan te wennen. Bovendien valt er nog iets weg: de visuele interactie met de medespelers. Een gezamenlijke inzet, het synchroon vormgeven van een frasering of het tegelijkertijd beëindigen van een toon is een stuk lastiger wanneer men de ander niet kan zien.

Maar nog afgezien van de benodigde heroriëntatie op hun instrument en elkaar moeten de musici leren te bewegen in het donker. Daarvoor is de hulp ingeschakeld van een bewegingscoach die normaliter met blinden werkt. Allerlei zaken die voor de meesten van ons vanzelfsprekend zijn, zoals rechtdoor lopen of draaien in een hoek van 90 graden, blijken in het donker nagenoeg onmogelijk. De musici hebben dan ook uitgebreid getraind om hun routes over de smalle paadjes tussen de bedden door zonder botsingen en struikelpartijen te kunnen afleggen. Wel moeten bezoekers uit veiligheidsoverwegingen hun schoenen, tassen en jassen afgeven en worden zij dringend verzocht hun armen binnenboord te houden. Met behulp van infraroodcamera’s wordt de uitvoeringsruimte bewaakt; bezoekers die de ruimte tussentijds willen verlaten kunnen dat met een teken aangeven en worden vervolgens door een blinde naar buiten begeleid.

Hölzer benadrukte dat de keuze van de stukken erg nauw luistert. Bepaalde muziek werkt simpelweg niet in het donker, zij wordt de luisteraar te veel. Voor Now I Lay Me Down is een programma samengesteld dat vele eeuwen muziekgeschiedenis omspant en daarnaast is er een aantal compositieopdrachten verstrekt. Bezoekers van eerdere edities van Into the Dark zijn het erover eens dat het project een unieke muzikale ervaring biedt. Eén bezoeker vertelt dat hij al na twee stukken zijn lichaam compleet vergeten was en alleen nog maar uit opmerkzaamheid bestond, uit aandacht voor de muziek.