For Bunita Marcus

De muziek van Morton Feldman is een wonder van understatement. Waar andere componisten hun luisteraars overrompelen met contrasten of klankerupties presenteert Feldman een wereld waarin, op het eerste gehoor, nauwelijks iets gebeurt. Dat geldt zeker voor het late werk, zoals For Bunita Marcus voor piano, waarin de afstand tussen de noten minstens zo belangrijk is als die noten zelf.

Maar wie zich er rekenschap van geeft dat Feldman (1926-1987) beschouwd wordt als een van de belangrijkste Amerikaanse componisten van de twintigste eeuw begrijpt dat er meer aan de hand is. Niemand kan het geheim van deze eigenzinnige muziek beter ontsluieren dan Reinbert de Leeuw, die het lange For Bunita Marcus zal uitvoeren. In het Holland Festival 2011 speelde De Leeuw een enthousiast onthaald programma met onbekende pianomuziek van Erik Satie, De esoterische wereld van Erik Satie, waarin hij liet horen dat de Franse publiekslieveling een nogal excentrieke, vaak vergeten hang naar muzikale extremen had, in de vorm van het oprekken van tijd en het loslaten van toonrelaties. In het licht van dit nieuwe programma zou men kunnen zeggen: Satie was een vroege geestverwant van Morton Feldman.

Hoewel Feldman doorgaans samen met John Cage, Earle Brown en Christian Wolff tot de componisten van de experimentele, multidisciplinaire ‘New York School’ wordt gerekend, ging hij als kunstenaar volledig zijn eigen weg. Schilderkunst, bijvoorbeeld van Pollock of zijn grote vriend Rothko, was voor Feldman net zo vormend en inspirerend als muziek. Zijn ontmoeting met Cage in 1950 was niettemin cruciaal, en beide mannen deelden belangstelling voor onbepaaldheid en grafische notatie. Feldman studeerde bij Stefan Wolpe en Edgard Varèse en zijn vroege werk stond onder invloed van Schönberg en Bartók. Maar van begin af aan kenmerkte zijn muziek zich door een opvallend lage dichtheid van gebeurtenissen en, ook in ensemble- en orkestwerken, gedurfd karige instrumentaties.

Vanaf de jaren 70 schreef Feldman steeds langere stukken, sommige van wel vier of vijf uur, waarin hij meer dan voorheen herhaling toepaste en voor zijn doen grote gebaren maakte. For Bunita Marcus (1985) is een van de vele werken die Feldman opdroeg aan vrienden of leraren. Bunita Marcus studeerde vanaf 1976 bij hem aan de State University of New York in Buffalo; zij raakten bevriend en waren de laatste jaren van Feldmans leven zo goed als onafscheidelijk. Met een duur van ongeveer vijf kwartier behoort For Bunita Marcus tot de kortere stukken uit deze periode, en de componist zelf noemde het vanwege de metrische constructie ‘atypisch’. Toch bevat het alle Feldman-karakteristieken en is het, wellicht juist vanwege de behapbare omvang, een geliefd werk geworden.

Ten grondslag aan For Bunita Marcus ligt een complex spel met verschillende maatsoorten, die soms tegelijk optreden. “Ritme bestaat voor mij niet,” zei Feldman, maar metrum vond hij interessant en dat gebruikte hij om dit werk vorm te geven. Een kenmerkende passage komt na ongeveer 12 minuten, wanneer onder een hoge, telkens herhaalde noot, die een puls suggereert, drie andere tonen worden afgewisseld op een manier die aan het effect van beierende kerkklokken doet denken: allemaal gehoorzamen ze aan een interne logica, die in hun samenspel tot klinken komt als willekeur. Schijnbare willekeur. Want door de traagheid, die een hypnotiserende werking uitoefent, zijn de gebeurtenissen goed te volgen. De luisterervaring laat zich vergelijken

met een extreme schaalvergroting: de ruimte tussen de aanzetten is immens en trouw aan de economische wet van schaarste wint de komst van een nieuwe toon daardoor geweldig aan gewicht. Er gebeurt bijna niets en er gebeurt heel veel. En zo, tussen stilstand en verstrijken, raakt het geheim van Feldmans muziek aan het geheim van de tijd zelf.