Evolution of Fearlessness

'Ik ben eindeloos nieuwsgierig naar het menselijk bestaan'

Interview met Lynette Wallworth

Lynette Wallworth is een van associate artist ANOHNI's favoriete kunstenaars. Ze staat bekend om haar empathische werk waarin ze doorgaans anderen centraal stelt. Tijdens het Holland Festival zijn een aantal van haar werken te zien: Coral: Rekindling Venus, Evolution of Fearlessness en HOW TO LIVE (After You Die). Een gesprek over haar werk en motivatie.

Door Evelien Lindeboom

Op het festival ga je zowel werk tonen over de veerkracht van vluchtelingenvrouwen, als over extreem sektarisme én over de kwetsbaarheid van koraalriffen. Is er in je onderwerpen een rode draad die je zoekt?

‘Ik doe een vorm van immersieve documentaire, dus het onderwerp vloeit altijd voort uit het leven. Ik zoek universele verhalen, die ons met elkaar kunnen verbinden, die resoneren ongeacht culturele achtergrond. Een constante overweging in mijn werk is het behoud van diversiteit van natuurlijke gemeenschappen. Ik ben sterk gericht op hoe we culturele diversiteit, verschillen binnen de gemeenschappelijke ruimte, kunnen behouden, want een monocultuur kan niet overleven.’

Je werd bij het Holland Festival geïntroduceerd via de associate artist voor dit jaar, ANOHNI. Kun je iets meer vertellen over jullie band?

‘ANOHNI betekent zo veel voor me, we zijn met veel soortgelijke dingen bezig. We hebben verschillende tools en vaardigheden, maar we zijn verbonden door wederzijdse overwegingen. We voeren verhitte discussies over de planeet, over onze verantwoordelijkheden en de roekeloosheid met ons gezamenlijke thuis. Zij verwerkt deze zorgen in haar werk en presenteert het aan ons om erover na te denken. De ernst waarmee ze dit doet, is buitengewoon inspirerend. ANOHNI is ook bij verschillende van mijn projecten betrokken geweest, zoals Coral: een film zonder verhaal met vijfenveertig minuten ongelooflijke beelden van koraalriffen en muziek. Een koraalrif heeft iets heiligs en ik wilde dat mensen weggingen met woorden die de toon van de film zouden vasthouden. Ik kon me geen andere stem dan die van ANOHNI voorstellen die dit zou kunnen. Haar stem is zo'n subliem instrument: ze kan je boven jezelf uit tillen om het beperkte perspectief te overstijgen.’

Kun je iets meer vertellen over Coral? Hoe ben je begonnen aan deze 360 gradenfilm die het publiek meeneemt op een bijzondere reis naar de mysterieuze wereld van fluorescerend koraal en zeldzaam zeeleven?

‘Mijn langdurige fascinatie voor koraal begon in 2001 en door de jaren heb ik meerdere werken over koraalriffen gemaakt. Dus toen ik aan Coral begon, was ik al bevriend met een aantal gespecialiseerde filmmakers en wetenschappers die zich bezighielden met het tonen van de dynamische levenskracht van koraal. Dit behelsde ook het gebruik van speciaal ontwikkelde technologie om extreme macro-opnames te maken van het koraal, of onder bepaalde lichtgolven koraalfluorescentie zichtbaar te maken. Ik werkte met deze wetenschappers en filmmakers samen om de beelden die ik nodig had te verzamelen. Vervolgens benaderde ik muzikanten, van wie ik wist dat het thema zou resoneren, om een visueel verhaal op muziek te zetten. Het materiaal is grotendeels in Papua Nieuw Guinea en Indonesië gefilmd.

Het voelt alsof je naar de zeebodem valt. Een beetje als Alice in Wonderland word je begroet door vreemde wezens en ga je die achterna. Je krijgt het koraal te zien als de complexe, geraffineerde gemeenschap die het is. Koraalriffen zijn onderwatersteden, gebouwd door verbluffende wezens. Als we ernaar kijken, zijn er veel krachtige resonanties voor ons mensen, en dat is wat ik wilde bereiken.’

Hoe resoneert dit bijvoorbeeld, en wat hoop je het publiek mee te geven?

‘Dat koraal op een soortgelijke manier als mensen stress ervaart. Net als dat wij stress voelen bij ongewone weerpatronen, raakt het koraal gestrest door blootstelling aan ongewone en ongekende weersomstandigheden of een stijgende temperatuur van het zeewater. En net als bij ons is de stress cumulatief. Onze veerkracht raakt uitgeput door een reeks moeilijke gebeurtenissen en voor koraal geldt hetzelfde. Het dier dat de koraalstructuur bouwt, leeft in een symbiotische relatie met algen: om te overleven hebben ze elkaar nodig. Maar zijn er te veel stressvolle gebeurtenissen, dan laat het dier zijn algenpartner los. Dit wordt “verbleking” genoemd. Daarna kan het koraal zich niet meer voeden en zal het sterven, tenzij de algen terugkomen. Maar ik heb lang gewerkt met wetenschapper Dr Anya Salih; haar onderzoek laat zien dat koraal dat kan fluoresceren zo'n verbleking beter overleeft dan koraal dat dit niet kan. Ik wilde dat en hun veerkracht uitlichten. Een andere resonantie is hoe het hele koraalrif door het zonnestelsel wordt beïnvloed. Het kuitschieten van het koraal is een wonderlijke explosie van leven dat maar eens per jaar plaatsvindt, in november, onder invloed van de maan en de zon. In mijn werk is dit allemaal aanwezig, maar het wordt niet uitgelegd, alleen getoond. Wat ik hoop, is dat mensen deze schitterende, bijzondere wezens zullen zien en dat dit ertoe leidt dat ze zelf op onderzoek uitgaan.’

Waar verwijst de subtitel Rekindling Venus naar?

‘De geschiedenis van de Europese ontdekking van Australië hield verband met een zeldzame astronomische gebeurtenis: de observatie van de Venusovergang: Venus die voor de zon schoof. Dat gebeurt maar heel zelden, in paren, om de 249 jaar. 

In de 18e eeuw realiseerde de astronoom Edmund Halley zich dat, voor het berekenen van de afstanden in ons zonnestelsel, de Venusovergang vanuit verschillende locaties wereldwijd geobserveerd moest worden. Halley zei: “Ik zal niet meer in leven zijn, maar als het weer gebeurt, stuur dan schepen naar de vier hoeken van de aarde zodat we de omvang van ons zonnestelsel kunnen doorgronden.” In de 18e eeuw werden veel schepen gestuurd voor deze twee overgangen. Onder hen ook James Cook, die pas de opdracht kreeg om naar het “Onbekende Zuidland” te zoeken, nadat hij zijn missie had volbracht om de Venusovergang vanuit Tahiti te observeren. Engeland was kort daarvoor nog met Frankrijk in oorlog geweest, maar de Fransen gingen ermee akkoord om een Engels schip naar Frans grondgebied te laten komen, omdat dit iets was dat de hele mensheid ten goede kwam.

Zodoende was er in de 18e eeuw een poging tot wereldwijde samenwerking om iets op te lossen dat veel groter was dan de afzonderlijke gebiedsdelen. Ik zie het als een van onze grote tekortkomingen als mensheid dat we territoriaal handelen, helemaal als het gaat om klimaatverandering, alsof het weer op lokaal niveau beheerst kan worden. We moeten inzien dat samenwerking vereist is. Dat is waarom ik dit werk Rekindling Venus noem: in de hoop dat we dit soort wereldwijde wetenschappelijke samenwerking nieuw leven kunnen inblazen.’

Kun je iets vertellen over je inspiratie voor het maken van Evolution of Fearlessness, een intiem werk dat draait om vluchtelingenvrouwen?

‘Om dit werk te maken zocht ik vrouwen met een bepaalde veerkrachtigheid in hun aard, vergelijkbaar met het fluorescerende koraal. Een stralende kwaliteit waarmee ze de meest extreme omstandigheden konden omvormen. Ik vond ze op plekken als vluchtelingencentra, inheemse Australische gemeenschappen, Joodse wijkcentra. Ze kwamen uit Eritrea, Afghanistan, Soedan, Chili. De meesten waren op een zeker moment naar Australië gevlucht. Ze hadden extreem traumatische dingen meegemaakt die wij ons niet kunnen voorstellen. Het zijn overlevers, maar geen slachtoffers. Ik denk dat verhalen over vrouwen als slachtoffer veel voorkomen en vaak verteld worden met de bedoeling om ons bang te maken. Maar de verhalen van deze vrouwen, die niet alleen extremiteiten hebben overleefd, maar vervolgens ook een bijzonder leven hebben opgebouwd, worden veel minder vaak verteld. In weerwil van wat je zou kunnen verwachten na het lezen van hun verhalen vol geweld en gruwelijkheden, hebben deze vrouwen zich niet afgewend van menselijkheid, maar zijn er juist naartoe gegroeid. Hun menselijkheid is vergroot en het gevoel dat ze uitstralen is liefde. Veel van deze vrouwen doen nu werk dat mensen in nood helpt. Deze kwaliteit, waarvoor ik nooit het juiste woord gevonden heb, is wat ik de toeschouwer wilde laten ervaren. Het zit in dit werk, in een moment van digitale aanraking.’

Hoe ervaart het publiek dit?

‘Je komt in een donkere kamer met een boek waar je een of twee verhalen kunt lezen over wat er met deze vrouwen is gebeurd. Ze zijn van verschillende generaties, komen uit allerlei delen van de wereld, maar allemaal hebben ze extremen doorstaan. Vervolgens kom je bij een portaal, leg je je hand op een kleine lichtpuls, en dan stapt een van de vrouwen, op video, naar voren en legt haar hand op de jouwe. Er is een klein moment van intieme verbinding. Als je in die kamer bent en deze virtuele ontmoeting ziet, is er een moment waarop zowel de kijker als de vrouw in silhouet zijn. Voor mij is er op dat moment een suggestie van onze verbondenheid en een besef dat situaties of omstandigheden in alle landen kunnen kantelen. Een comfortabel leven is nooit gegarandeerd. Iedereen kan zich op een dag in een extreme overlevingssituatie bevinden. Deze vrouwen hebben dit doorstaan en zichzelf omgevormd, hun menselijkheid uitgebreid. Ze zijn door de verschrikkingen niet kapotgemaakt en ze fungeren als baken.’ 

In je werk lijkt het noodzakelijk dat mensen je vertrouwen, ook al zijn het vaak mensen die allerlei redenen hebben om wantrouwig te zijn. Is het makkelijk om hun vertrouwen te winnen?

‘Ik zoek mensen die hun vertrouwen in de mensheid niet kwijt zijn. Of iedereen zo in het leven kan staan weet ik niet, maar deze mensen hebben er allemaal bewust voor gekozen om wat er met ze is gebeurd te boven te komen.’

Je werkt ook geregeld met inheemse gemeenschappen die ook alle reden hebben om wantrouwend te zijn. Hoe win je hun vertrouwen?

Ik heb het geluk gehad om, op hun uitnodiging, te werken met een aantal afgelegen inheemse gemeenschappen. In mijn werk zien ze mijn vermogen om iets authentieks te herkennen. Ik denk dat er iets is aan mijn werk - immersieve documentaire - waardoor ik op authenticiteit ben ingesteld. Dit betekent dat er geen kloof is tussen wat ik wil tonen en wat iemand over zichzelf wil laten zien. Mijn werk is gebaseerd op echte relaties. Ik probeer niks te construeren en heb een vrij simpel doel: de mensen die ik afbeeld moeten zichzelf herkennen op een manier die goed voelt.

In HOW TO LIVE (After You Die) put je uit je tienerjaren, toen je betrokken raakte bij een fundamentalistisch christelijke groepering, om uit eerste hand de aantrekking van extreem sektarisme inzichtelijk te maken. Wanneer besefte je dat je je eigen verhaal wilde gebruiken?

‘Midden tijdens Trump-regering realiseerde ik me hoeveel problemen samenhangen met extremistische overtuigingen. Heftige groepen vormen zich en geloven dat alleen zij de kennis bezitten en dat ze moeten ingrijpen. We zagen in dit geval hoe dat leidde tot de bestorming van het Capitool. Ik herkende de taal uit mijn verleden en daardoor kon ik de vinger te leggen op hoe zulke dingen kunnen gebeuren. Wat de overtuiging ook is, er is een typische manier waarop mensen ingepalmd worden om hun vroegere netwerk af te schudden en een gesloten bubbel van geloof binnen te gaan. Uit eigen ervaring kende ik die weg, dus ik dacht dat het relevant zou kunnen zijn om te delen.’

In dit werk beschrijf je hoe je een verwrongen wereldbeeld kunt ontwikkelen en hoe je eruit bent gekomen. Is het je bedoeling ook anderen een uitweg te tonen?

‘Ik heb gesproken met mensen die de band verloren met een ouder, kind of vriend, die in zo'n groep verstrikt was geraakt. Ik hoop ze de ingrediënten te laten zien van hoe zoiets gebeurt, hoe identiteit verloren wordt. Mensen die zich zo laten meeslepen, verlangen er vaak naar ergens bij te horen en hun leven een doel te geven. Maar de uitweg ligt niet in rationele argumentatie. In mijn ervaring is de enige uitweg om een moment van twijfel te creëren. Een extremistische groep lijkt overal een antwoord op te hebben, totdat het niet meer zo is. Het enige wat je kunt doen, is vragen stellen, tot er op een bepaald moment een vraag is waar, vooralsnog, geen antwoord op is, en er een sprankje twijfel ontkiemt. Voor mij persoonlijk ontstond die twijfel toen ik me bewust werd van het bestaan van matriarchale maatschappijen. In de toegewezen genderrollen die we moesten vervullen, strookte die mogelijkheid niet met de overtuigingen van mijn extreem christelijke gemeenschap. Dat is wat ik nodig had om een opening te creëren om weg te gaan. Ik kan er nu op terugkijken en de waanzin zien van hoe ik leefde, maar ik heb ook compassie en begrip voor mensen die nu in dezelfde situatie verkeren.’

Toen je bij die fundamentalistische groep zat werd je zelfs een profeet Zou je kunnen zeggen dat dezelfde kwaliteit die je een profeet maakte, je nu ertoe brengt om kunst te maken?

‘Voor beide is denk ik het element compassie, anderen willen begrijpen, cruciaal. Mijn compassie ben ik nooit verloren en ik ben eindeloos nieuwsgierig naar het menselijk bestaan. Met mijn eigen vreemde, vroege ervaringen achter me begrijp ik de worsteling om je weg te vinden. Dit is wat ik in al mijn werk te bieden heb. Beschikken over je lot door je eigen weg te gaan. Ik ben gedreven om te blijven zoeken en mijn specifieke individualiteit te uiten binnen de menselijke gemeenschap. Dat is wat ik waardeer en waar ik voor sta, en ik hoop dat dit de kern is van al mijn werk.’