Die Schöpfung

Een daverend tutti-akkoord lost op in een muzikale oersoep van onbestendige harmonieën, zoekende motieven en suggesties van toonsoorten. In de revolutionaire openingsmaten van Die Schöpfung laat Joseph Haydn geen middel onbenut om de chaos van het vroege universum te verklanken. Het is de opmaat voor een overrompelend muzikaal panorama van de goddelijke schepping: in krap twee uur van het eerste licht, de eerste planten en dieren tot de creatie van het eerste mensenpaar Adam en Eva.

Na een succesvolle première in de Ruhrtriennale 2015 spelen Collegium Vocale Gent en barokorkest B'Rock Die Schöpfung op het Holland Festival. De muzikale leiding is in handen van barokspecialist René Jacobs. De Duitse videokunstenaar Julian Rosefeldt maakte een film die Haydns scheppingsoratoriumresoluut de 21e eeuw binnentrekt.

In de zomer van 1796 krijgt Joseph Haydn bericht van baron Gottfried van Swieten. Of de componist geen groot oratorium 'im Geiste und in der Manier Händels' wil schrijven. Over de financiering hoeft de kapelmeester van Esterházy zich geen zorgen te maken. Daarvoor staat Van Swietens Gesellschaft der Asociierten Cavaliers (een club van vermogende adellijke muziekliefhebbers) wel garant. Een libretto is er ook al. In de voorafgaande maanden zette Van Swieten eigenhandig een scheppingsverhaal op papier – vrij naar John Miltons versepos Paradise Lost, aangevuld met fragmenten uit Genesis en Psalmen. Wanneer Die Schöpfung in maart 1799 haar publieke première beleeft in het Weense Burgtheater, blijkt het werk een doorslaand succes. De verheven thematiek en de spectaculaire koorscènes (inderdaad zeer 'im Geiste Händels') spreken tot de verbeelding. Om nog maar te zwijgen van de inventieve toonschilderingen waarmee Haydn de schepping van het licht (een stralend C-grootakkoord) en de woest kolkende oerzeeën (golvende strijkerslijnen) verklankt. Bovendien sluit Die Schöpfung naadloos aan bij de verlichte tijdsgeest van de late 18e eeuw. Het werk presenteert de creatie als een harmonieus geheel van kosmos, flora en fauna. De onbetwiste kroon op Gods wonderwerk is de mens – in al zijn waardigheid, schoonheid, wijsheid en rechtschapenheid. Het feit dat het thema van de zondeval in Die Schöpfung beperkt blijft tot een enkele bijzin is veelzeggend. 

Toen Julian Rosefeldt het verzoek kreeg om een film te maken bij Haydns Schöpfung, hoefde hij niet lang na te denken. 'Ik dacht meteen aan de immense verlaten decors die ik een jaar eerder had gezien tijdens een bezoek aan de Atlas Filmstudio's in Marokko', aldus de videokunstenaar. Daarnaast gebruikt Rosefeldt ook beeldmateriaal van vervallen industrieterreinen in het Ruhrgebied. 'Beide locaties tonen de relicten van de menselijke beschaving', licht hij toe. 'Of het nu de nagebouwde ruïnes van oude culturen betreft of de overblijfselen van het industriële tijdperk, beide tonen de menselijke scheppingsdrift en slaan zo een brug naar het heden. In zekere zin werken de filmbeelden bijna antithetisch. Het beeld lijkt soms haaks te staan op wat men in de muziek hoort. Dat is een bewuste keuze. Ik vind het zeer belangrijk dat het beeld een grote rust en ruimtelijkheid uitstraalt. Beelden van weidse en verlaten landschappen, die de muziek en de tekst weer op moeten vullen.'