C(H)OEURS

De spanning tussen groep en individu staat al jaren centraal in het werk van de Vlaamse regisseur Alain Platel. C(H)ŒURS is een grootschalig project met muziek van Verdi en Wagner, waarin Platel met koor en orkest van het Teatro Real uit Madrid en tien dansers van les ballets C de la B onderzoekt hoe ‘gevaarlijk schoon’ een groep kan zijn en op zoek gaat naar een balans tussen individualiteit en solidariteit.

Hoewel het koor voor Platel ook diversiteit en pluralisme vertegenwoordigt, blijft het toch bij uitstek de muzikale constellatie waarbinnen de individuele stem moet opgaan in het grotere geheel van de groep. Hiertegenover stelt Platel tien dansers die de individualiteit vertegenwoordigen. Het individuele aspect van de dansers wordt bij Platel nog versterkt door de idiosyncratische vorm die hij aan dans meegeeft. De dansers van zijn gezelschap les ballets C de la B hebben de afgelopen jaren een arsenaal aan spastische, verkrampte, impulsieve, hysterische bewegingen opgebouwd, die Platel samenvat onder ‘de schoonheid van de lelijkheid’.

C(H)ŒURS heeft verschillende inspiratiebronnen. Een daarvan is de roman De welwillenden van Jonathan Littell, die is opgezet als een fictieve autobiografie van een beschaafde, cultureel onderlegde SS-officier tijdens de Tweede Wereldoorlog. De roman handelt over de verantwoordelijkheid van een individu in een groep die gruwelijke misdaden begaat.

Daarnaast heeft Platel zich laten inspireren door het opkomende verzet tegen de banken, de machthebbers en de regeringen in Griekenland en daarbuiten, zoals dat onder meer tot uiting kwam in het manifest Indignez-vous van de 93-jarige Stéphane Hessel, de Occupy-beweging en niet te vergeten de Arabische lente. Telkens draait het hier om groepen mensen die het gevoel hebben dat hun land en hun toekomst hen niet meer toebehoort en die het zich opnieuw willen toe-eigenen.

Deze bewegingen vertonen opmerkelijk veel parallellen met de bewegingen die de Europese revoltes van 1848 in gang zetten. Zowel Wagner als Verdi waren hierbij nauw betrokken, beiden koesterden zij dezelfde ambitie: bijdragen aan het versterken van het nationale gevoel in de strijd voor vrijheid. Of, zoals Richard Wagner het in 1848 in een pamflet verwoordde: ‘Ik wil de heersende structuren vernietigen, die de solidaire mensheid in vijandige volkeren, in machtigen en zwakken, in bevoorrechten en rechtelozen, in rijken en armen verdeelt, want ze maakt ons allen ongelukkig. Ik wil de structuren vernietigen, die miljoenen tot slaven van weinigen maakt en deze weinigen tot slaven van hun eigen macht, van hun eigen rijkdom.’ Het zouden de woorden van een anti-Wall Street-manifestant of een Spaanse indignado vandaag kunnen zijn.

In zowel Tannhäuser als Lohengrin brengt Wagner de spanning tussen conservatisme en vooruitgang, tussen groep en enkeling op de bühne. Het koor in Tannhäuser is de massa die de enkelingen Tannhäuser, Elisabeth en Venus uitsluit. Maar het koor vertolkt in Tannhäuser ook de pelgrims, die door de ‘normale’ gemeenschap als zondebok naar Rome gestuurd worden. In Lohengrin is het de protagonist die staat voor de vooruitgang en de utopie. Dankzij zijn heilige natuur gaan alle reactionaire principes ten onder in een verblindend licht.

Verdi verscheen op het toneel toen het publiek iets nieuws vroeg: meer waarheid en meer aansluiting bij het collectief. Hij bracht een nieuw geluid binnen in de Italiaanse muziek. Opvallend zijn de de brutale harmonie en de onstuimige, bijna primitieve orkestklank. De muziek vertoont de sporen van Verdi’s jeugd op het platteland; van de liederen die de boeren in koor zongen in de herberg van zijn vader in Roncolle, of van de fanfare van Busetto. Juist door deze jeugdige energie en de weigering om zich te plooien naar de klassieke regels en de goede smaak, wist Verdi met zijn muziek alle lagen van de Italiaanse bevolking in het hart te raken.

In Verdi’s opera’s na 1850 komt het accent steeds minder op de collectieve beleving te liggen, en steeds meer op de gevoelens van het individu. Als geen ander geeft Verdi vanaf dan een stem aan de outsider, die vaak in conflict met een harde en schijnheilige maatschappij geschilderd wordt. Deze ontwikkeling culmineert in La Traviata.

Net zoals bij Wagner en Verdi staat in C(H)ŒURS de dynamiek tussen conservatisme en progressiviteit, tussen groep en individu centraal. Uiteindelijk gaat het Platel, in de woorden van dramaturg Hildegard Vuyst, om ‘een zoektocht naar een groter geheel zonder verlies van individualiteit, naar politiek zonder verlies van intimiteit.'